Enschedese coalitie strompelt naar het einde: een gedwongen huwelijk waarbij de vonk nooit oversloeg

De coalitie tussen het progressieve blok van D66, PvdA en ChristenUnie en de meer conservatieve VVD en Burgerbelangen zou bijna een gedwongen huwelijk genoemd kunnen worden. Na de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 komt Burgerbelangen weliswaar als grote winnaar uit de bus, maar met zeven zetels komt de lokale partij net iets tekort om dat overwicht ook in een extra wethouderspost uit te kunnen drukken.

D66 bepaalt de koers

Het is toenmalig D66-lijsttrekker (en wethouder) Eelco Eerenberg die bij het debat over de verkiezingsuitslag met één zin de toekomstige koers bepaalt. Zijn partij stapt niet in een coalitie met de PVV en eist dat er minstens één andere progressieve partij aan de coalitie wordt toegevoegd. Eerenberg beseft zich dan al dat de vijf zetels van zijn eigen D66 onmisbaar zijn voor een solide vijfpartijencoalitie. Bovendien: vrijwel geen enkele partij ziet de wethouder Financiën graag vertrekken.

Het Fellini-akkoord

De uitspraak van Eerenberg bezegelt indirect ook het lot van het CDA, dat tussen 2014 en 2018 met BBE, D66, VVD en ChristenUnie de coalitie vormde. BBE en VVD hebben een sterkere band en bovendien zijn de coalitiepartners gefrustreerd over de opstelling van het CDA in de laatste debatten voor de verkiezingen. Voor de extra progressieve partij is er binnen de toekomstige coalitiepartners ook al wel een voorkeur.

Formeel voelen de partijen zich verplicht om het eerst met GroenLinks (een van de verkiezingswinnaars) te proberen. Maar die partij wordt gauw ingeruild voor de PvdA, met in de gelederen de latere wethouder Arjan Kampman. Raadsleden van BBE, PvdA, VVD en D66 kunnen elkaar na de raadsvergaderingen immers goed vinden bij de naborrels in café Fellini. GroenLinks is niet of nauwelijks bij die borrels aanwezig. Het coalitieakkoord wordt in de wandelgangen dan ook wel het 'Fellini-akkoord' genoemd.

Hoge windmolens

Maar om meerdere redenen zullen de coalitiepartners nooit echt gelukkig worden in hun samenwerking. Allereerst omdat de financiële situatie van de gemeente Enschede het in de eerste drie jaar niet toestaat om grote extra uitgaven te doen. Daarnaast komen de verhoudingen binnen de coalitie niet overeen met die in de gemeenteraad.

Een voorbeeld: D66, PvdA en ChristenUnie hebben met drie van de vijf wethouders bijvoorbeeld wel een meerderheid in het college, maar zijn desondanks niet in staat om hun ambitieuze duurzaamheidsdoelen werkelijkheid te laten worden. In de gemeenteraad bestaat er namelijk geen meerderheid voor de komst van hoge windmolens, mede vanwege het feit dat BBE en VVD daar kritisch in staan. Ook op andere thema's, zoals vluchtelingenopvang of het sociale domein, zorgt dat voor

Het ging mis, toen kwam corona

Vanaf het vertrek van de architect van de coalitie (Eelco Eerenberg begint het jaar 2020 als wethouder in Utrecht) lijkt het progressieve blok ook geen breekpunt meer te maken van de achterblijvende prestaties op gebied van duurzaamheid. De uitbraak van het coronavirus zal ook een rol hebben gespeeld. De coronacrisis is in ieder geval de reden dat de coalitie in maart 2020 niet uit elkaar valt.

Het gaat in die maand helemaal mis tijdens een debat over alleenstaande minderjarige asielzoekers. De PvdA stelt voor om 25 kinderen in Griekse opvangkampen naar Enschede te halen. Over de strekking van de motie verschillen de twee blokken in de coalitie fundamenteel van mening. Onder grote druk trekken de sociaaldemocraten de motie met de staart tussen de benen in, waarna deze door DENK en SP wordt overgenomen. De coalitie staat op barsten, maar wordt doorgezet omdat de stad in de crisis bestuurd moet worden.

Moskee en Energievisie

En zou nog vaker bijna mis gaan. Als mede door het ontbreken van de steun van de volledige fractie de VVD (en 5 BBE-raadsleden) de komst van de moskee op Het Spaansland in december 2020 wordt afgewezen, staat de coalitie opnieuw onder hoogspanning. De fractieleiders zouden elkaar daarna hebben beloofd om naar een oplossing voor de moskee te zoeken en dat vooruitzicht houdt (zo vertelt D66-fractieleider Gertjan Tillema in 1Twente Vandaag) de coalitie bij elkaar.

De scheuren worden in de zomer van 2021 opnieuw zichtbaar als de Energievisie in de gemeenteraad sneuvelt. Als VVD en BBE een motie door de gemeenteraad loodsen waarmee windmolens hoger dan 150 meter per definitie niet worden toegestaan op Enschedees grondgebied, trekt het progressieve coalitieblok haar steun voor het energieplan in.

Debatten worden feller

De onderlinge sfeer verbetert daarna niet. Debatten tussen met name VVD enerzijds en PvdA/D66 anderzijds worden soms fel gevoerd. Te fel, naar het oordeel van de progressieven. Ook de stemming over een extra ton voor 1Twente, die al dan niet per ongeluk tegen de coalitieafspraken in wordt aangenomen, wordt de liberalen zwaar aangerekend.

Als deze week de VVD aankondigt voor de tweede keer tegen de komst van de moskee te stemmen, breekt er iets binnen D66, PvdA en ChristenUnie. Het vertrouwen wordt opgezegd. "Er zijn afspraken geschonden", zegt D66'er Tillema. "We hebben gezocht naar aanknopingspunten, maar deze niet gevonden. Zo gaat dat in een democratie", aldus VVD-fractieleider René Kreeft.

Opvallende 'breuk'

De vertrouwensbreuk is om drie redenen opvallend. In feite is er niets veranderd ten opzichte van een jaar eerder: de stemverhouding bij VVD en BBE is dezelfde. Het moskeeplan heeft het tot genoegen van het progressieve blok zelfs gehaald, met hulp van de SP en EnschedeAnders. Maar ook het tijdstip, zes weken voor de verkiezingen, mag opvallend genoemd worden. Er staan geen grote debatten of zware onderwerpen meer op de agenda.

Het meest opvallende is wellicht dat het opzeggen van vertrouwen gepaard gaat zonder consequenties. Waar normaal gesproken wethouders worden weggestuurd of teruggetrokken, gebeurt dat nu niet. Sterker: het vertrouwen in de collegeleden wordt zelfs uitdrukkelijk uitgesproken. Ook het college zelf denkt de rit zonder problemen te kunnen uitzitten. Het enige verschil lijkt te zijn dat de coalitiepartijen voorlopig niet met z'n vijven om tafel zullen zitten om hun positie op elkaar af te stemmen.

De grootste gevolgen van deze vertrouwensbreuk zouden wel eens na de verkiezingen zichtbaar kunnen worden, als de partijen afhankelijk van de uitslag opnieuw tot elkaar veroordeeld zijn. Ondanks dat er met name bij de VVD en D66 veel nieuwe gezichten in de fractie zullen zitten, is het de vraag wat er voor nodig is om het vertrouwen te kunnen herstellen.