Zo werd Enschede tot noodopvang asielzoekers gedwongen: 'Goed om wat couleur locale toe te voegen'

Op zaterdagochtend 11 december gaat de telefoon van toenmalig waarnemend burgemeester Theo Bovens. Het is staatssecretaris Ankie Broekers-Knol die belt. Het kabinet en het COA kunnen de grote toeloop van asielzoekers niet aan en hebben dringend extra opvang nodig. Haar boodschap: Enschede wordt gedwongen enkele honderden asielzoekers op te vangen op de voormalige vliegbasis. Dagen later stelt Bovens in een verklaring aan de gemeenteraad dat hij onaangenaam verrast is door de boodschap van de staatssecretaris, maar dat het geen zin heeft om in verzet te gaan. Maar hoe onverwacht kwam het ‘dwangbevel’ eigenlijk?

Zwaarste dwangmiddel

De zogeheten aanwijzing door toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren (D66) en staatssecretaris Ankie Broekers-Knol (VVD) van Asielzaken doet veel stof opwaaien in de lokale en zelfs landelijke politiek. Een aanwijzing is het zwaarste middel dat het kabinet kan toepassen en is in feite een dwangbevel. Normaal gesproken gaat een gemeente zelf over wat er wel of niet op haar grondgebied gebeurt, via bestemmingsplannen, vergunningen en besluiten van de gemeenteraad. Nu is de lokale autonomie omzeild.

Om een gemeente te overrulen moet het kabinet dus met zwaarwegende argumenten komen. Maar onder meer uit beantwoording van Kamervragen van Pieter Omtzigt blijkt dat er juridisch gezien geen enkele basis is geweest om een aanwijzing te gebruiken bij de realisatie van een noodopvang. Door de term aanwijzing toch te gebruiken in een brief aan gemeenten, is die indruk wel gewekt.

Afwachtende houding

Het besluit om Enschede, Venray, Gorinchem en de regio Rotterdam te verplichten om een noodopvang te realiseren komt niet uit de lucht vallen. Al in de weken voorafgaand aan het ‘dwangbevel’ is deze route binnen zogeheten landelijke regietafels besproken. Maar hoe kwam Enschede überhaupt op de radar van het COA en het kabinet terecht? Om die vraag te kunnen beantwoorden heeft 1Twente alle correspondentie opgevraagd tussen het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers, de gemeente Enschede en de provincie Overijssel.

Uit de ontvangen stukken blijkt dat het college van B&W altijd de boot heeft afgehouden bij het COA. Weliswaar is er gesproken over het versneld opnemen van statushouders (vluchtelingen met een verblijfstatus) en de eventuele realisatie van een landelijk opvangcentrum voor uitgeprocedeerde asielzoekers, maar voor wat betreft reguliere opvang is er conform het coalitieakkoord uit 2018 niet pro-actief gehandeld. Dat houdt in dat Enschede zichzelf niet aanbiedt, maar alleen bij een concreet verzoek vanuit het COA een noodopvang ter overweging neemt en aan de raad voorlegt.

'Enschede blijft ongelofelijk lastig'

Een concreet verzoek is er nooit gekomen. Wel stuurde de staatssecretaris meermaals algemene brieven naar gemeenten met het verzoek zich te melden. Gezien de verhoudingen in de gemeenteraad was het in de vorige raadsperiode maar zeer de vraag of één grote opvang voor honderden asielzoekers überhaupt op genoeg steun zou kunnen rekenen. Die verhoudingen waren ook bij het COA bekend. ‘Enschede blijft ongelofelijk lastig’, stelt de vastgoedregisseur van het COA op 1 november in een onderlinge mailwisseling. ‘Maar er zijn deze week wel weer wat voorzichtige gesprekken.’

Vijf dagen eerder, blijkt uit de mailwisselingen, is er een locatiemanager van een azc ‘informeel gebeld door een raadslid van de gemeenteraad in Enschede, collegepartij’. Aanleiding was een raadsvergadering van 11 oktober waarin (on)wenselijke scenario’s voor vluchtelingenopvang in Enschede zijn besproken. ‘Zonder gerichte vraag komt het college niet in beweging, althans volgens de beller. De redenatie is dat het college voor die politieke beweging een specifiek verzoek nodig heeft.’

En dat verzoek zou volgens de locatiemanager kansrijk kunnen zijn, op basis van het telefoongesprek. ‘Beller sprak qua draagvlak over de periode van maximaal een jaar, enkele honderden en het Tubantia-pand, maar dat kan ook enigszins de wens van beller zijn… Lijkt mij een poging waard.’ De interesse is gewekt. ‘We hebben vast nog een brief liggen om een officieel verzoek te doen (…) voor paar honderd man’, reageert een collega.

En een ander: ‘Lijkt me verstandig om inderdaad een telefoontje aan te wagen en de burgemeester vertellen dat er persoonlijke brief aankomt om het verzoek 1 of beide gebouwen (Tubantiapand of voormalige MST, red.) te mogen gebruiken voor noodopvang voor een jaar om dan vervolgens naar een permanente plek te zoeken in Twente.’

Belletje vanuit de PvdA

Welk coalitielid het belletje met het COA pleegde? Bij BBE, VVD, ChristenUnie en D66 zeggen ze van niets te weten. Bij de PvdA wel. Deniz Dönmez, vanwege een buitenlandse studie inmiddels raadslid af, bevestigt dat hij met het COA heeft gebeld. “Ik wilde weten van het COA hoe zij de brief (oproep van de staatssecretaris, red.) interpreteren ter voorbereiding van het debat. Moesten wij het zien als een opdracht en of zij van plan zijn wat met het Wegenerpand te gaan doen”, aldus Dönmez.

Lees verder onder de afbeelding

Wat er precies met de tip gebeurt, wordt uit de Wob-stukken niet duidelijk. Wel stelt het COA die weken een lijst samen met panden die mogelijk geschikt zijn voor noodopvang. Een paar dagen voor het telefoontje van Dönmez is het COA in het weekend acuut op zoek naar een plek om 100 asielzoekers een maand lang op te vangen. Ook Enschede biedt dat weekend een locatie aan, de voormalige vertrekhal op het vliegveld. Na een schouw besluit het COA echter voor het Hazemeijercomplex in Hengelo te kiezen.

Is er dwang mogelijk?

Uitgerekend op het moment dat de opvang in het Hazemeijercomplex binnen de Veiligheidsregio Twente wordt geëvalueerd, wordt waarnemend burgemeester Theo Bovens op 24 november door COA-directeur Joeri Kapteijns gebeld. Hij is die ochtend door de Commissaris van de Koning in Overijssel Andries Heidema naar Bovens verwezen - met de suggestie dat er op het vliegveld nog een grote evenementenhal staat - en pakt gelijk door. Hoewel dit een concreet verzoek is, zegt Bovens ‘nee’ te hebben verkocht. “De conclusie uit de evaluatie van de opvang in Hengelo was dat het intensief was en dat we dat even niet weer wilden. Dan zou het gek zijn als ik een paar minuten later instem.”

Toch zet het COA door en heeft er donderdag 25 november een schouw plaats bij hangar 18 van Vliegveld Twenthe Evenementenlocatie. De reacties zijn positief, eigenlijk voldoet de locatie aan de belangrijkste eisen. 'Dus zou HEEL welkom zijn als Theo Bovens die langs college en raad weet te loodsen', mailt de vastgoedregisseur van het COA aan Kapteijns. Op 29 november appt de directeur opnieuw met Bovens. ‘Zoals afgesproken zouden we vandaag nog even contact hebben. Zo zou ik uitzoeken of dwang mogelijk is en het antwoord is kort samengevat ‘nee’.’ Er volgt een telefoongesprek.

Een dag later krijgt CvdK Andries Heidema een appje van Kapteijns over Vliegveld Twenthe. ‘Eigenaar gaat lukken, maar Theo (Bovens, red.) vreest Raad niet mee te krijgen. Hij wil verkennen of het mogelijk is gemeente te dwingen (overrulen besluit op vergunningaanvraag door provincie).’ Heidema antwoordt dat hij dat niet ziet zitten. ‘Verkennen is OK maar zou, als het al zou kunnen, wel een heel zwaar instrument zijn. Dus flinke vraagtekens bij mij over de wenselijkheid’. Hij stelt voor om een overleg te plannen.

'Ik kan dat niet goed rijmen'

In de appjes wordt de suggestie gewekt alsof Bovens heeft gevraagd om gedwongen te worden. De voormalig waarnemer reageert verbaasd als hij de appjes ziet. “Hij suggereert alsof ik zou willen weten hoe het met dwang zit. Ik kan dat niet goed rijmen.” Dat is volgens Bovens dus ook niet in de telefoongesprekken besproken. “Ik heb juist aangegeven dat ik ervan overtuigd ben – en dat ben ik nog altijd – dat dwang mogelijk is als de provincie de gemeente passeert bij de vergunningverlening.” Dat betekent volgens Bovens niet dat hij er een voorstander van is. “Ik geloof persoonlijk niet in noodopvang in tentenkampen en hallen, maar in azc’s en kleinschalige opvang.”

Kabinetsleden in beraad

Na november komen zaken in stroomversnelling. Op 3 december zijn er overleggen met onder meer Kajsa Ollongren (Minister van Binnenlandse Zaken) en COA-directeur Joeri Kapteijns. ‘Laten we elkaar sowieso even spreken vandaag, want vindt komende dagen beraad, ook met kabinet, over verdergaande maatregelen’, appt Kapteijns aan Andries Heidema. De Commissaris van de Koning en burgemeester Bovens worden op 8 december opnieuw aangehaakt, dit keer voor een overleg met Directeur-Generaal (hoogste ambtenaar op ministerie) Jan Willem Beaujean van Migratie. 'Hebben jullie een oplossing?', vraagt Bovens via de app aan Kapteijns.

Het gesprek gaat over de beoogde aanwijzing van Vliegveld Twenthe als noodopvang. Die maatregel is immers diezelfde ochtend door staatssecretaris Ankie Broekers-Knol aan de landelijke regietafel met belanghebbenden (waaronder Kajsa Ollongren en een vertegenwoordiger van het COA) besproken.

Aanwijzing met 'lokale kleur'

Opvallend is dat op donderdag 9 december, twee dagen voordat het beslissende telefoontje van de staatssecretaris komt, Bovens en Heidema al een concept van de uiteindelijke dwangbrief in hun mailbox ontvangen. ‘De brief is al breed afgestemd, ook binnen het kabinet, maar ik denk dat het misschien goed is om nog wat couleur locale toe te voegen, als dat zou kunnen helpen voor een betere landing in het Enschedese’, appt Joeri Kapteijns aan de waarnemend burgemeester.

Bovens stelt vervolgens onder meer voor om in de aanwijzingsbrief te refereren aan het proces rond het nooit gerealiseerde azc Eschmarkerveld, dat mede vanwege achterstallige betalingen niet de schoonheidsprijs verdiende. Die wijziging wordt ook in de uiteindelijke brief opgenomen, waarmee Bovens in feite heeft meegeschreven aan zijn eigen dwangbevel.

De voormalig waarnemer refereert terug aan het gesprek met de Directeur-Generaal Migratie, waarin de aanwijzing is aangekondigd. “Vanaf dat moment wil je niet verrast worden”, aldus Bovens over de mailwisseling rond de conceptbrief. “Dus wist ik ervan: ja en nee. Ik wist van de voorbereidingen voor de aanwijzing, maar op welke juridische basis bleef onduidelijk. Zelfs in het telefoongesprek met de staatssecretaris op zaterdagochtend. Pas in de definitieve brief die we dinsdagochtend kregen werd dat duidelijk.”

Gemeente denkt mee

Uit de mailwisseling blijkt overigens dat Theo Bovens wel heeft aangedrongen op een juridische onderbouwing voor het dwangbevel. ‘Duidelijk zijn over de juridische grondslag waar aanwijzing op is gebaseerd. Anders niet zo benoemen in aanhef’, schrijft hij op vrijdag 10 december. Hij wordt bedankt voor de inbreng door Kapteijns: 'Ankie gaat je ook nog bellen'.

Een dag later stelt een bestuursadviseur voor om de route via het overrulen van de vergunning (die vele weken in beslag kan nemen) als onderbouwing te noemen: 'Het moet dan gaan om een project van nationaal belang, hiervan is volgens mij sprake'. De gemeente wordt vriendelijk bedankt voor het meedenken en de tip, maar het kabinet besluit uiteindelijk om geen juridische onderbouwing bij de aanwijzing te geven.

Theo Bovens, die inmiddels is benoemd tot formateur van de nieuwe coalitie, vindt dat er op ‘knullige wijze’ door het kabinet is gehandeld bij de aanwijzing. Hij staat nog achter de keuzes die zijn gemaakt. “Als we niet zouden worden gedwongen, dan zouden we niet meewerken. Juridisch is er misschien geen sprake van dwang, maar als de minister van Binnenlandse Zaken de brief ondertekent dan wordt wel het zwaarste politiek-bestuurlijke middel toegepast.”

De noodopvang was hooguit te vertragen, stelt Bovens, dus kan je als het om de opvang van asielzoekers gaat maar beter meewerken. Uiteindelijk is hij blij met hoe snel en goed de noodopvang uit de grond is gestampt. “Maar ik vind nog steeds dat dit niet hoort.”