Rapportage veelaanvragers bijstand: 'Focus meer op de regels dan op de gemeentelijke zorgplicht'

In een eerder artikel over dit 'Onderzoek veelaanvragers - Waar heeft u van geleefd?' is aandacht besteed aan opmerkelijke verschillen tussen de werkwijze in Enschede en in een paar andere steden. Daarbij ging het met name over de periode waarover bijstandsaanvragers informatie moeten aanleveren en het recht op bijzondere bijstand, als de aanvraag voor ‘gewone’ bijstand wordt afgewezen. In dit artikel zetten we een aantal andere bevindingen op een rijtje.

Medische gegevens opgevraagd

Volgens het rapport zijn in vier van de zeven onderzochte gevallen - alle vier uit 2018 en 2019 - medische gegevens opgevraagd. Dat lag en ligt buitengewoon gevoelig. Enschede is op de vingers getikt omdat de stad dat te makkelijk en onrechtmatig deed. In de onderzochte gevallen ging dat om een uitdraai van het medisch dossier, bewijzen voor lichamelijke klachten en letsel en een overzicht van medicijnen.

Medische gegevens worden opgevraagd om vast te stellen of iemand een arbeidsverplichting - en dan sollicitatieplicht - heeft of niet. Ze zijn niet nodig om vast te stellen of iemand recht op bijstand heeft of niet. Bij een aanvraag worden ze, als daar reden voor is, vaak toch meteen opgevraagd. Worden ze niet geleverd, dan is de aanvraag niet compleet en dat kan leiden tot een afwijzing.

Discussie

In Enschede woedt al jaren een discussie over dat opvragen van medische gegevens. Die draait om twee heikele punten. Het ene is dat opvragen mag, maar vastleggen niet. Het andere is dat bijstandsaanvragers mogen weigeren medische gegevens te overleggen; dat op zich is geen reden om een aanvraag af te wijzen.

Beide situaties komen desondanks toch voor: medische gegevens worden bewaard in dossiers en er zijn aanvragen afgewezen omdat er geen medische gegevens werden overlegd.

Opschonen dossiers te duur

De gemeente wijzigde eind 2019 haar beleid en vraagt niet meer standaard medische gegevens op. De gemeentelijke website stelt het nog scherper: ‘Wij vragen u nooit om zelf een medisch rapport of dossier bij uw dokter op te vragen en in te leveren…’ en ‘Uw contactpersoon mag u niet vragen om medische gegevens. Uw medische gegevens zijn vertrouwelijk.’

Verder erkent de gemeente dat dossiers geen medische gegevens zouden mogen bevatten. Maar in de loop der jaren is er zoveel verzameld dat het opschonen een tijdrovende en te kostbare klus zou worden.

Geen verplichting

De grens tussen wat wel en niet mag is nogal juridisch, maar is goed te vergelijken met hoe het zit tussen een werkgever en een zieke werknemer. Vragen mag, maar de werknemer is niet verplicht zijn werkgever te vertellen wat hem mankeert. De werkgever moet afgaan op het oordeel van de arbo-arts. Ook die verstrekt geen medische informatie maar stelt alleen vast of de werknemer (gedeeltelijk) kan werken of niet en maakt eventueel een inschatting hoe lang dat nog zo zal zijn.

Arbeidskundig onderzoek

Een gemeente mag medische gegevens opvragen. Het is aan de bijstandsgerechtigde (of de aanvrager) of hij die wil leveren of niet. In dat laatste geval, kan de gemeente een arbeidskundig onderzoek laten doen om te bepalen of en in welke mate iemand kan werken en daarmee vast te stellen of hij verplicht moet solliciteren. Medewerking aan zo’n onderzoek is wel verplicht.

Sollicitatieplicht

Gezondheid is niet bepalend voor het recht op bijstand. Voor dat recht gelden criteria als inkomen (of het gebrek daaraan), leefsituatie en woonplaats. Medische informatie is dus niet nodig om vast te stellen of iemand recht op bijstand heeft. Het is wel van belang voor de verplichting om actief werk te zoeken. Dat hoeft niet als je lichamelijk of mentaal niet in staat bent om te werken, maar dat moet dan wel worden vastgesteld.

Simpel gesteld zou je kunnen zeggen dat de medische toestand pas van belang is op het moment dat een uitkering is toegekend. Pas dan geldt die arbeidsverplichting.

De klachtencommissaris constateert desondanks dat alle informatie die de gemeente opvraagt nodig is voor het vaststellen van het recht op bijstand.

Informatievoorziening onvoldoende

In het onderzoeksrapport wordt verder geconstateerd dat de informatie richting aanvragers tekortschiet. Bij oproepen voor een gesprek wordt niet vermeld met welk doel en met wie dat gesprek plaatsvindt. En als aanvragers informatie over eventueel vermogen en inkomen aanleveren, vraagt de gemeente dat ook na bij de Belastingdienst - maar dat wordt de aanvrager niet verteld.

Verder is van een aantal gesprekken vastgesteld dat er geen gespreksverslag in het dossier aanwezig was.

Aanbevelingen

De klachtencommissaris doet op alle genoemde onderdelen aanbevelingen. Het wordt niet met zoveel woorden gesteld, maar de nadruk daarbij lijkt vooral te liggen op bejegening en de gemeentelijke zorgplicht. Vraag niet meer op dan nodig, leg uit wat je doet en kijk hoe je mensen kunt helpen die na twee keer aanvragen nog steeds geen uitkering ontvangen.

De klachtencommissaris deed onderzoek na een zevental klachten over de procedure rond herhaalde ‘aanvragen levensonderhoud’, zoals een bijstandsaanvraag in de Participatiewet wordt genoemd. Bedoeling was om het onderzoek te baseren op een brede steekproef van dossiers van inwoners die meerdere keren achter elkaar bijstand hebben aangevraagd.

De afdeling Werk en Inkomen, verantwoordelijk voor de uitvoering van de Participatiewet, wilde daar echter geen medewerking aan verlenen. Daarmee zouden privacyregels geschonden worden