"Het Hengelose marktplein, toonbeeld van wederopbouwarchitectuur"

Op 10 mei 1940 begon de Tweede Wereldoorlog en vielen de eerste bommen op Hengelo. De oorlog had veel impact, want het grootste gedeelte van de stad werd platgebombardeerd. “Vijfhonderdvijftig panden werden compleet vernietigd, 45 zwaar beschadigd, 2027 gebouwen licht beschadigd. De kern van de binnenstad, van het dorp, werd door de bombardementen van de kaart geveegd. Dat was nog niet het allerergste, het allerergste was dat 112 Hengeloërs gedood zijn bij het bombardement,” zegt Hans de Gruil tijdens een wandeling door de binnenstad.

De voorzitter van Stichting Erfgoed Hengelo wijst naar het pand op de hoek van de Brinkstraat / Enschedesestraat, waar nu Purdey Mode zit. Dit pand werd als eerste gebombardeerd. Er zijn nog foto’s van. Het was ook het eerste pand dat weer werd opgebouwd. “Je zou kunnen zeggen dat de wederopbouw van de stad hier is begonnen.”

Er wordt een tussenstop gemaakt op het terras van Hotel Nationaal. De Gruil heeft een archiefmap met historische foto's bij zich. Op één van de foto’s is te zien hoe een groep mannen aan het puinruimen is bij De Telgen, afkomstig van gebouwen waar niks meer van over is. “Op die plek stond vroeger de Cosa. Die werd zwaar gebombardeerd en weggevaagd. Het bombardement duurde maar tien minuten en in die tijd werd de gehele Telgen verwoest.” Tien medewerkers kwamen daarbij om het leven. Een gedenksteen voor mensen die stierven, hangt op de Oude Algemene Begraafplaats aan de Bornsestraat.

Hengelo ging na de oorlog voortvarend te werk en was de eerste gemeente die met een wederopbouwplan aanklopte in Den Haag. Na de oorlog moest er een nieuwe binnenstad verrijzen met drie aan elkaar geschakelde pleinen, met een groot marktplein als het centrale punt. Het plein is nog steeds een voorbeeld van de wederopbouwarchitectuur. “ Dit is één van de weinige pleinen die op deze manier ontworpen zijn. Alle winkelpanden moesten daaromheen gesitueerd worden, zodat er een commercieel centrum ontstond." Ook moest het plein een openbare functie vervullen, in de jaren na de oorlog voor de taptoe, maar ook voor de warenmarkt, de kermis en Koninginnedag.

“Den Haag had na de oorlog de ambitie dat Hengelo de hoofdstad van Twente zou worden,” maar dat is uiteindelijk niet doorgegaan,” zegt de Gruil. “De bestuurders van Enschede hebben door de grootte van Enschede en door hun bestuurlijke inzet en contacten met provincie en de Tweede Kamer er geen twijfel over laten bestaan wie de hoofdstad van Twente was.”

Het Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed noemt Hengelo in een publicatie nog steeds als één van de best bewaard gebleven voorbeelden van de wederopbouw. “De stad heeft een compacte stadskern met gesloten bouwblokken, goed bereikbaar door rechte, brede wegen. De openbare ruimte is ruim opgezet en wordt omlijst door een grote variatie aan architectuur.”

Externe link: Publicatie in PDF: 'Hengelo binnenstad' van Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Het bijzondere van de wederopbouw in Hengelo is dat het om de binnenstad én ook om de industrie ging. “Dat was heel belangrijk, want zonder werkgelegenheid kon de stad zich niet ontwikkelen,” zegt De Gruil. Naast het plein zijn er in Hengelo veel meer voorbeelden van wederopbouwarchitectuur, zoals in de Nieuwstraat. Hans wijst verschillende panden aan met traditionele en de moderne wederopbouwarchitectuur. Bij traditionele bouw werd gebruik gemaakt van bakstenen en baksteenornamenten. Het zijn veelal gebouwen in verschillende steenkleuren. “Kijk, je ziet hier zelfs een pand met blauwe bakstenen.”

De moderne wederopbouw bestond veelal uit beton. Dit is goed terug te zien in drie panden aan het begin van de Nieuwstraat. “Je ziet dat er nu plastic ramen inzitten, maar vroeger hebben er zeker ijzeren ramen in gezeten.” De panden zijn jaren langere verwaarloosd, maar worden nu opgeknapt door Welbions, die ze heeft aangekocht. “Ik ben daar blij mee,” zegt de Gruil. Het kan een nieuw begin zijn van dit stukje Nieuwstraat.”