VIDEO | Rapport Vuurwerkramp Van Buitenen: 'Doofpot'

Ernst Bergboer | 1Twente
Dit artikel is een longread. Daarom maar even vooraf: vanochtend spraken we uitgebreid met Paul van Buitenen. Onderaan het artikel vind je de video van dat gesprek.

Een doofpot. Met als hoofdrolspelers kopstukken binnen de landelijke en lokale overheid, het OM, procureurs-generaal en de rijksrecherche. Van Buitenen windt er geen doekjes om: onderzoeken zijn geregisseerd, de insteek is van met af aan geweest om overheden uit de wind te houden, logische onderzoekslijnen zijn niet gevolgd, er is gericht gezocht naar schuldigen, criticasters zijn gedemoniseerd en op een zijspoor gerangeerd. Het zijn forse aantijgingen. Maar de bewijslast en de aanwijzingen die Van Buitenen aandraagt zijn overweldigend.

'Oorzaak moest buiten schot blijven'
Volgens Van Buitenen was dit het toneel waarbinnen alles wat er in de nasleep van de vuurwerkramp is onderzocht: vergunningverstrekking, vuurwerkregelgeving en handhaving waren op orde, de oorzaak moest dus buiten overheidshandelen liggen.
De eigenaren van S.E. Fireworks handelden buiten de vergunning - er lag te veel en te zwaar vuurwerk -, er moet sprake zijn geweest van brandstichting, of allebei. Onderzoeken werden op die leest geschoeid, rapporten moesten dat opleveren, publiek en rechtbank werden op het verkeerde been gezet. Soms bewust, aldus Van Buitenen

Meteen na de ramp is er op het hoogste niveau, door topambtenaren van de meest betrokken ministeries, onderling afgesproken hoe in de nasleep ervan het landsbelang het best gediend kon worden, ofwel: hoe de overheid in de luwte gehouden kon worden , stelt Van Buitenen.
Binnenlandse Zaken coördineerde de informatievoorziening naar de Tweede Kamer en het strafrechtelijke onderzoek, gaf opdrachten aan rijksinspecties en stelde een speciale onderzoekscommissie samen, het zogenaamde Tolteam, genoemd naar de Tolstraat, waaraan S.E. Fireworks gevestigd was.

Dissidente rechercheurs
Dat er binnen dat Tolteam twee rechercheurs zijn die lopende het onderzoek steeds meer tot de overtuiging komen dat het gevolgde spoor niet deugt, is bekend. Jan Paalman en Charl De Roy van Zuydewijn hebben sterke aanwijzingen dat de aangehouden André de Vries helemaal niet de brandstichter kan zijn en raken ervan overtuigd dat de verklaringen die Fireworks-directeur Bakker aflegt - zij verhoren hem tientallen malen - kloppen.
Bakker en Pater worden veroordeeld voor nalatigheid en dood door schuld, De Vries wordt na een eerste veroordeling vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs. Dat laatste mede op grond van ontlastende verklaringen van Paalman en De Roy van Zuydewijn.

Onderzoek BIZ: rechter om de tuin geleid
Burgemeester Mans gelast een onderzoek naar het functioneren van het Tolteam, met name vanwege de kritiek van de beide rechercheurs. Volgens Van Buitenen was de insteek van dat onderzoek vooral het handelen van deze twee dissidenten. Die moesten onschadelijk gemaakt worden. Dat pakt anders uit.

Als dit BIZ-team aan de toenmalige Enschedese burgemeester rapporteert dat verantwoordelijken en uitvoerenden binnen het strafrechtelijke onderzoek de rechter om de tuin hebben geleid, belt Mans minister van Justitie Piet Hein Donner. Die schakelt subiet de rijksrecherche in. Van oudsher ingericht om te gaan met politiek gevoelige informatie , stelt Van Buitenen. Lees: om overheidsbelang te dienen.



Dossier aan deurknop
De onderzoeksresultaten moeten worden overgedragen, de rijksrecherche neemt over en concludeert na een half jaar dat er niets aan het handje is. Maar ¦ het BIZ-team kopieert het hele dossier alvorens het over te dragen. Van Buitenen: Dat hing zes jaar geleden bij mij aan de deurknop.

Hoofdrollen omgedraaid: sheriff zelf schuldig
Tot zover wijkt de lezing van Van Buitenen niet heel erg af van wat al bekend is. Op een punt na, een cruciaal punt. Hij draait de hoofdrollen om: de boef blijkt onschuldig, de sheriff zelf is verantwoordelijk. De Vries, Bakker, Pater, Paalman, De Roy van Zuydewijn - de enkelingen zijn gemangeld in een systeem dat zelf verantwoordelijk was, maar dat niet wilde zijn.

Van Buitenen haalt in zijn onderzoek een fors aantal verhalen naar boven die dat beeld bevestigen. Verhalen die hij baseert op geheime rapporten, getuigenverklaringen, achtergehouden bewijs uit eerder onderzoek, technische rapporten die nooit zijn vrijgegeven of bewust buiten beschouwing gelaten, kortom: een berg aan in zeven jaar vergaarde informatie.

OM Almelo wil Enschede vervolgen, teruggefloten
Een van die verhalen is het voornemen dat het parket in Almelo had om de gemeente Enschede te vervolgen wegens nalatigheid, een zaak gebaseerd op het onderzoek van het Tolteam die heel kansrijk werd geacht. Dat zou bovendien rechtvaardiger zijn; op dat moment waren alleen de eigenaren van S.E. Fireworks aangeklaagd, maar ook de gemeente was ernstig in gebreke gebleven. De landelijke leiding van het OM, het college van Procureurs-generaal, grijpt in en weet afdeling-Almelo van het idee af te brengen. In de formele verklaring blijft achterwege dat die afdeling-Almelo zich weliswaar neerlegt bij het standpunt van de landelijke leiding, maar er zelf anders over denkt.

Relevante onderzoekslijntjes niet onderzocht
Andere verhalen betreffen onderzoekslijntjes die nooit zijn nagetrokken, ofschoon ze daar meer dan ernstig genoeg voor waren. Die gaan bijvoorbeeld over Harm Smallenbroek, oud-eigenaar van S.E. Fireworks. Smallenbroek had motieven om zijn opvolgers, Bakker en Pater, een hak te zetten. Hij was in onderhandeling met de gemeente over verkoop van de grond, al dan niet met huurders. Bakker stelde, zegt Van Buitenen, alles in het werk om zwart geld uit de overgenomen boedel te halen en gaf zich aan bij de Belastingdienst. Hij en Pater wilden met het bedrijf verkassen naar het buitengebied, maar kregen daar geen toestemming voor van de gemeente. Drie verschillende getuigen kwamen met aanwijzingen voor twee mogelijke, met naam genoemde, andere brandstichters. Geen van die lijntjes is, zo stelt Van Buitenen, onderzocht.

Smallenbroek zelf reageerde vanmiddag uitgebreid op zowel het onderzoek van Van Buitenen als de vermeende motieven en verdachtmakingen van zijn opvolgers in het rapport van de klokkenluider. Iedereen heeft een visie, en ze redeneren allemaal dezelfde richting op. Met die ze doelt Smallenbroek op Van Buitenen en Bakker. Het motief dat hij zou hebben is volgens hem uitgebreid onderzocht. En daar is niets uitgekomen. Smallenbroek zegt naar eer en geweten gehandeld te hebben. Ik slaap goed.

Technisch onderzoeksresultaat verhuld
En dan is daar het belangrijkste technische rapport van het TNO dat in 2005 in Polen onderzoek deed naar de effecten van brand in een container vol consumentenvuurwerk. Licht vuurwerk. De effecten waren een enorme detonatie, zware brokstukken die honderden meters door de lucht werden geslingerd, een diepe krater op de plaats waar de container stond. Een bekend scenario.

De lezing dat er bij S.E. Fireworks vuurwerk moet hebben gelegen dat veel zwaarder was dan toegestaan omdat zich anders nooit zo n grote explosie had kunnen voordoen, klopt niet aldus de onderzoeker. Het is - volgens Van Buitenen - heel goed mogelijk, zelfs waarschijnlijk, dat S.E. Fireworks keurig binnen de door de overheid verleende vergunningen handelde. Vaststaat dat opgesloten vuurwerk, ook licht vuurwerk, zich niet aan de regels houdt.
De resultaten uit de onderzoek in Polen zijn buiten het TNO-rapport gelaten of verdraaid: er zou per ongeluk toch zwaar vuurwerk bij die testen zijn gebruikt. Betrokken specialisten reageerden furieus.



Vraagtekens bij te veel en te zwaar
Het Nederlands Forensisch Instituut en TNO schetsten in het rapport van de commissie Oosting een scenario van wat de toedracht van de vuurwerkramp geweest moet zijn. Daarbij is steevast uitgegaan van te veel en te zwaar vuurwerk in de loodsen van S.E. Fireworks.

Broddelwerk , noemt van Buitenen het. Alle verklaringen voor die toedracht die niet passen in het beeld dat het bedrijf de vergunningen aan zijn laars heeft gelapt, zijn consequent buiten beschouwing gelaten.

Daarmee werd het rapport bewijs tegen de twee al aangewezen schuldigen: Bakker en Pater. De rechter wilde inzage in de geheim gehouden delen van het rapport-Oostinga, waaronder de honderden getuigenverklaringen die de basis vormden voor het NFI/TNO-scenario.

Toenmalig Minister van Binnenlandse Zaken Remkes stak daar via de Raad van State een stokje voor. De aannames rond dat rampscenario zijn nooit onafhankelijk getoetst, de explosie zelf werd hèt bewijs dat het lot van de twee vuurwerkdirecteuren besliste.

Geheim gebleven informatie ontrafeld
Zeven jaar geleden beet Van Buitenen zich vast in het onderzoek naar de toedracht en afhandeling van de Enschedese Vuurwerkramp. Niet om schuldigen aan te wijzen, maar omdat Paalman bij hem aanklopte. Klokkenluiders onder elkaar.

Aanvankelijk geloofde ik die man niet zo, bekent Van Buitenen. Maar naarmate ik me er meer in verdiepte, werd steeds duidelijker dat de hele zaak rammelt. Ik weet als geen ander hoe je als klokkenluider gemangeld kunt worden en wilde het naadje van de kous weten.

Er is veel geheim gebleven in onderzoek en onderzoeksrapporten rond de vuurwerkramp, twintig jaar geleden. Van Buitenen heeft een deel van die geheimen ontrafeld. En daarbij baseert hij zich op een massa feiten, grondig onderbouwde scenario s en waarschijnlijkheden.

Vraag is wat dit explosieve rapport teweeg gaat brengen. Het antwoord op die vraag zal vooral afhangen van wie het echt gaat lezen. Rond de aangifte die Van Buitenen eind vorig jaar bij de politie Twente deed, is van daar voorgelegd aan het OM in Arnhem en ligt nu in Rotterdam. Daarna werd het stil.

Wat er ook gebeurt: Van Buitenen zet morgen zijn gehele rapport online, brengt nog een bezoek aan Twente, neemt afscheid van de mensen die hij in de afgelopen jaar heeft leren kennen en gaat dan terug naar Breda. Het is tijd. Mijn vrouw en kleinkinderen hebben onderhand recht op een echtgenoot en een opa.

FOTO: Cees Elzenga