Bijstandsbonje toegelicht 2: Inlichtingenplicht en inkomen

Zoals bij vrijwel alle regels rond uitkeringen, schuilt er een ijzeren logica in de verplichting inkomen te melden. Bijstand is bedoeld voor wie zelf niet in voldoende inkomen kan voorzien, niet als prettige aanvulling. Inkomen moet dus worden opgegeven. Al het inkomen. Met in het achterhoofd dat “inkomen” een ruim begrip is. Formeel is ieder tientje of zelfs een doos boodschappen als dank voor - bijvoorbeeld - hulp bij het opruimen van de zolder bij de buren inkomen. Datzelfde geldt voor bijschrijvingen op een bankrekening. Ongeacht de vraag waar die vandaan komen en voor wie het geld bestemd is.

Uit deze tweede serie verhalen blijkt dat het niet altijd voor iedereen duidelijk is hoe “inkomen” precies wordt uitgelegd en beoordeeld. De controle erop is streng, de definitie juridisch.

Bij controles van bankafschriften worden alle bijschrijvingen onder de loep genomen. Uit de vier monologen van Bijstandsbonje over dit thema valt op te maken dat uitkeringsgerechtigden soms helemaal niet in de gaten hebben dat het lijkt of ze ergens stiekem inkomen vandaan halen.Bijboekingen op een rekeningnummer worden gemakkelijk als inkomen gezien, ook als die niet voor de rekeninghouder zelf bedoeld zijn. De rekeninghouder moet bewijzen waar dat geld vandaan komt en waarvoor het is bedoeld. Dat lukt lang niet altijd.

Soms gaat het daarbij om een gezamenlijke rekening waar beide rekeninghouders gebruik van maken. Heeft een van hen bijstand en de ander niet, dan moet onomstotelijk kunnen worden aangetoond hoe dat zit met al die bijschrijvingen. Kan de uitkeringsgerechtigde dat niet, dan worden ze tot zijn inkomen gerekend. De redenatie: hij heeft de beschikking over de rekening en dus over het geld dat daar op staat.

Ook op andere manieren kan het vermoeden ontstaan dat iemand een onbekende bron van inkomen heeft. Bijvoorbeeld als uit een controle blijkt dat er veel minder aan voedsel en kleding wordt uitgegeven dan gebruikelijk is voor mensen in een vergelijkbare situatie. De Sociale Recherche hanteert daar normen voor, die zijn opgesteld door het Nibud. Wijkt het uitgavenpatroon van een bijstandsgerechtigde opvallend af van die norm, dan worden er vragen gesteld. Wie niet met een goede verklaring komt, gestaafd met bewijzen, loopt kans dat zijn uitkering wordt beëindigd en teruggevorderd. Vanaf het moment waarop dat afwijkende patroon zich voordeed. In zo’n geval wordt ook een boete opgelegd. In een aantal gevallen raakt dat bijvoorbeeld ook mensen die simpelweg heel zuinig leven. Alleen de verklaring dat je kleren bij de kringloop of weggeefwinkel haalt en tot de draad verslijt en eten uit de moestuin van de buurman krijgt, is niet genoeg.

In de vaststelling van dat inkomen wordt alleen gekeken naar het geld dat binnenkomt, niet naar wat er uit gaat. Waar iemand zijn geld aan uitgeeft, is zijn eigen zaak. In het voorbeeld van de gokverslaafde, worden alleen de winsten opgeteld. De inleg - de “verwervingskosten”, zou je kunnen zeggen - telt niet mee. Verderop in de serie komt nog een verhaal langs van een man die een klusje aanneemt - zwart - en materiaal koopt. Als hij wordt betrapt, wordt het hele aanneembedrag als inkomen gerekend. Dat hij voor honderden Euro’s materiaal heeft gekocht en van dat bedrag geen voordeel heeft gehad, doet niet ter zake. Dat was zijn keus, zo is de redenatie.

Wordt iets als inkomen aangemerkt en is dat niet doorgegeven, dan volgt er niet alleen een terugvordering maar wordt er ook een boete opgelegd. Omdat de inlichtingenplicht is overtreden. Ook als er geen sprake is van opzet; daar houdt de wet geen rekening mee.

Wie het niet eens is met de beslissing van de gemeente over inkomen en een terugvordering of boete, kan bezwaar maken. Ervaring leert dat veel mensen dat niet doen. De drempel is hoog. Voor veel bijstandsgerechtigden geldt dat zij hun handen meer dan vol hebben aan het dagelijkse bestaan; zo’n bezwaarprocedure is een stressfactor die ze er niet bij kunnen hebben. Voor anderen geldt dat zij een beperking of een psychisch probleem hebben, dat ze niet zo lees- en schrijfvaardig zijn of de weg in de digitale wereld niet goed kunnen vinden.
Toch is bezwaar maken zinvol.

In het afgelopen jaar werd er in acht procent van de beslissingen over bijstand bezwaar aangetekend. Een kleine veertig procent daarvan leidde uiteindelijk tot een andere beslissing; in verreweg de meeste gevallen in bezwaar, of anders in beroep of hoger beroep. Soms was dat omdat de gemeente een verkeerde beslissing nam of in bezwaar toch reden zag om informatie anders te wegen. In andere gevallen werden tijdens zo’n bezwaarprocedure aanvullende gegevens aangedragen, die leidden tot een andere beslissing.

Gaat het om een bedrag van €500 of meer, dan is het mogelijk om een bijstandsadvocaat in te schakelen die wordt betaald uit een potje voor rechtsbijstand. Dat kan een belangrijke steun zijn om de weg te vinden in een soms ingewikkelde procedure. Bijstandsadvocaten schatten dat er in ruim zeventig procent van de gevallen die zij behandelen al in de bezwaarfase een andere beslissing wordt genomen.Wie voor minder dan €500 is benadeeld en niet zelf bezwaar kan maken, is voor hulp aangewezen op een wijkcoach of andere hulpverlener.