Na 30 jaar is het protest tegen atoomopslag in Ahaus salonfähig, maar of het helpt?

Zakelijke discussie

Dat we ooit nog eens de Duitse CDU, en in Nederland het CDA en de ChristenUnie, aan onze kant zouden vinden. Dat is wel een omslag, ja. Vroeger was je links, dan had je geitenwollen sokken, een linnen tasje, je was vegetariër en dus ook tegen kernenergie. Heel overzichtelijk. Maar het protest tegen kernenergie is niet meer het domein van links. Dat helpt overigens wel. Door het wegvallen van die ideologische verplichtingen kun je nu gewoon een zakelijke discussie voeren over het probleem, dat komt de helderheid ten goede.

Hoogradioactief spul

De actievoerders mogen dan veranderd zijn, het probleem is dat niet. In Ahaus ligt sinds 1992 radioactief afval opgeslagen, afkomstig uit kerncentrales en onderzoeksreactoren in heel Duitsland. Toen de opslag werd gebouwd, lieflijk gelegen tussen glooiende weilanden, was het verhaal dat het om een tijdelijke voorziening ging. Laag- en middelradioactief afval zou er tot 2020 liggen, hoogradioactief spul tot 2036. Daarna zou het worden afgevoerd, hetzij naar een definitieve opslag, hetzij naar een locatie waar het afval onschadelijk zou worden gemaakt. Maar zover is de wetenschap nog steeds niet, en de politiek is er in al die jaren ook niet in geslaagd een plek te vinden waar de vaten giftige materie probleemloos en definitief kunnen worden gedumpt.

En dus heeft de Duitse regering nu een ander tijdpad uitgezet, waardoor tussenstation Ahaus ineens eindstation dreigt te worden. En dat is precies waar we destijds al voor waarschuwden , verzucht actievoerder Hartmut Liebermann. We zeiden toen al: dit wordt geen tijdelijke opslag, als het hier eenmaal ligt, krijgen we het nooit meer weg. Maar ze geloofden ons toen niet, dachten dat het wel los zou lopen.

Niet allemaal links

Liebermann was in 1977 één van de oprichters van het burgerinitiatief Geen Atoomafval in Ahaus . In tegenstelling tot de linkse Nederlandse actievoerders was dat vanaf het begin een vrij gemengde club. Een burgerinitiatief was wel vrij nieuw, zeker voor het Duitse platteland. Dat was nog behoorlijk conservatief in die tijd. Maar Ahaus was een echte onderwijsstad, met veel scholen en dus veel jonge docenten. En die brachten nieuw elan. Onze vereniging begon met een man of veertig, maar groeide heel snel aan tot 200, 300 leden. En die waren echt niet allemaal links, daar zaten ook ondernemers bij, conservatieven, artsen, apothekers, en veel boeren.

Het verzet van het burgerinitiatief bestond in de beginjaren vooral uit het informeren van de medeburgers. Liebermann: De eerste plannen voor de opslag werden in 1977 bekend. In die tijd was kernenergie nog niet heel erg omstreden: de meeste mensen dachten dat het een veilige en schone manier van energieopwekking was. Duitsland werd volgebouwd met kerncentrales en het afval, ach, daar zou vast wel een keer een oplossing voor komen.

Dampen uit koeltorens

Zelf was hij wakker geschud in 1975, toen er massaal gedemonstreerd werd tegen de bouw van een nieuwe kerncentrale in het Duitse plaatsje Wyhl, aan de Rijn. Boeren in die omgeving voerden actie omdat ze bang waren voor de dampen die uit de hoge koeltorens zouden komen, voor de opwarming van de rivier, maar vooral voor de plannen om van het Rijndal een soort tweede Ruhrgebied te maken. Ik was als jonge leraar maatschappijleer geïnteresseerd in die beweging en verdiepte me in de materie. Dus toen twee jaar later de plannen voor Ahaus bekend werden, wist ik wat ons te wachten stond.

Sociale media bestonden toen nog niet dus de bewustwording van de bevolking was een tijdrovende aangelegenheid. We stuurden veel ingezonden brieven naar de krant, we stonden met een kraampje in het stadscentrum, we organiseerden discussieavonden. Alles om mensen bewust te maken van het gevaar.

Tegen kernenergie

Het aanhoudende protest leek effect te hebben: de bouw van de opslag werd keer op keer uitgesteld. En toen in 1986 de kerncentrale in het Oekraïense Tsjernobyl ontplofte, kantelde de publieke opinie definitief tegen kernenergie. Maar daarmee was het radioactieve afval niet verdwenen. En het besluit tot de bouw van het Zwischenlager was al in de jaren 70 genomen, toen het CDU met 29 van de 39 zetels oppermachtig was in de gemeenteraad.

Dat wel op uitdrukkelijke voorwaarde dat de opslag tijdelijk zou zijn, voor maximaal 30 jaar. Dat besluit hield stand, ondanks alle vertragingen, bouwstops en nieuwe inzichten. En dus werd in 1992 het eerste afval in Ahaus gedumpt.

Elke derde zondag

Protesten in Ahaus, vlakbij Enschede, enkele jaren terug. Demonstranten richtten zich tegen het transport van radioactief afval afkomstig van de kerncentrale in de Duitse deelstaat Sachsen. Actievoerders uit het hele Duitsland en Nederland proberen het transport tegen te houden. Vermoedelijk komen de vrachtwagens rond 01.00 uur vannacht in de Duitse. Uit Nederland komen vooral SP aanhangers en anarchisten.

Niet dat de actievoerders zich daarbij neerlegden. Schaake: Elke derde zondag in de maand werd er in Ahaus een Sonntags Spaziergang gehouden, een demonstratieve wandeltocht tegen de opslag. En elke derde zondag fietsten wij met een handvol activisten de grens over om ons aan te sluiten. Want Ahaus ligt echt heel dichtbij, en we wilden ook in Twente mensen ervan bewust maken dat die opslag volstrekt onvoldoende beveiligd is. Als daar een ongeluk gebeurt, hebben wij er echt last van.

De vreedzame protesten van een paar dozijn activisten werden echter aan het eind van de eeuw ineens grimmig. Toen kondigde de Duitse regering aan dat een aantal grote transporten radioactief materiaal dwars door Duitsland zou rijden. Diverse actiegroepen sloegen de handen ineen en organiseerden het verzet. Een transport in 1997 leidde al tot een veldslag, en in maart 1998 was Ahaus aan de beurt. Een trein uit Zuid-Duitsland zou zes zogeheten castorvaten radioactief afval komen afleveren.

Wapenstokken en waterkanonnen

Het protest was grimmig en massaal: de Duitse overheid zette maar liefst 30.000 politiemensen en grenswachten in om de orde te bewaren, de actievoerders kwamen met duizenden uit heel Europa naar het grensplaatsje. Ze ketenden zich vast aan de rails, wierpen blokkades op op de spoorbaan, en dreigden met een bom. De Mobiele Eenheid greep in met wapenstokken en waterkanonnen. Eén actievoerder raakte zwaargewond, tien anderen lichtgewond.

Jan Schaake was erbij. Nee, ik heb me niet vastgeketend. Dat ligt niet zo in mijn aard , zegt hij. Bovendien was ik perswoordvoerder, dan is het wel handig om een beetje mobiel te zijn. Hij herinnert zich vooral de woede na afloop. Want het transport werd weliswaar ernstig vertraagd, maar kwam wel gewoon aan bij de eindbestemming. En Angela Merkel, destijds minister voor Milieu, Natuurbescherming en Reactorveiligheid, kondigde aan dat de transporten ondanks de protesten door zouden gaan. Schaake: Ik was zo boos dat we niet de macht hadden om het te stoppen.

Liebermann herkent de frustratie. Actievoeren is ¦ Hij zwijgt, en dan volgt een diepe zucht. Er zijn in dit leven leukere dingen te doen dan strijd voeren. En je moet er vooral niet de hele dag mee bezig zijn, dan word je gek. Maar dit is belangrijk. Ik ga zelf niet meer meemaken dat dat afvalprobleem wordt opgelost. Maar ik heb twee kleindochters en ik wil de wereld voor hen graag een beetje schoner achterlaten.

Wel effect gehad

De twee actievoerders van het eerste uur gingen door met het protest. Afgezwakt, dat wel. Schaake: Zo heftig als 1998 werd het niet meer, en rond 2000 bloedde het dood. Zo gaat dat. Je verzet je, je vecht ervoor, maar als het besluit eenmaal is genomen en er is geen plan B, dan houdt het voor veel mensen op. Zelf bleef hij deelnemen aan de zondagse fietstochten. Ik wilde niet opgeven. Met de moed der wanhoop ¦ of nee, dat is te dramatisch. Maar als je ergens tegen bent, moet je je laten horen, anders ben je verloren.

Ook Liebermann hield vol. Want we hebben wél effect gehad. Na dat grote transport van 1998 zouden er nog een heleboel volgen maar dat is niet gebeurd. En de weerstand tegen de opslag is wel degelijk gegroeid. Al had dat ook heel veel te maken met het volgende grote nucleaire ongeluk, in 2011 in de kerncentrale Fukushima in Japan. Die raakte zwaar beschadigd door een tsunami, waarna de radioactieve kern van de reactor smolt. De ramp gebeurde twee weken voor de traditionele Paasmars in Ahaus, waarmee nog altijd jaarlijks werd geprotesteerd tegen de opslag. Dat jaar groeide het aantal deelnemers aan de mars van een paar honderd tot een spectaculaire 15.000.

Fukushima gaf voor de Duitse overheid de doorslag. Onder invloed van regeringsdeelname van de Groenen was het kernenergieprogramma al flink afgebouwd, maar in 2011 maakte Angela Merkel, inmiddels opgeklommen tot bondskanselier, bekend dat Duitsland definitief zou stoppen met kernenergie. Alle centrales gaan op termijn dicht, de laatste stopt volgens planning in 2022.

Nog eeuwen gevaarlijk

Die overwinning lijkt ook meteen de doodsteek voor het protest in Ahaus. Want wie maakt zich nog druk over een beetje kernafval? Liebermann: Je ziet dat het de jeugd al niet meer boeit. Die houdt zich bezig met het klimaat. Dat is goed, dat is ook een probleem en daar moet aandacht voor zijn. Maar dit probleem is niet opgelost. Radioactief materiaal blijft nog jaren, eeuwen gevaarlijk.

Bovendien betekent de sluiting van kerncentrales nog lang niet het definitieve einde van de productie van radioactief afval. Onderzoeksreactoren in Garching en Jülich draaien gewoon door en moeten nog steeds brandstofelementen en hoogverrijkt materiaal kwijt. Het is de bedoeling dat toch weer in Ahaus op te slaan. Zonder duidelijke einddatum. In een accommodatie die gebouwd is voor tijdelijke opslag, in een tijd dat nog niemand gehoord had van aanslagen met een vliegtuig, of van drones. Liebermann: Er staat een hek omheen, er is cameratoezicht en er wordt wacht gelopen. Maar die beveiliging is in deze tijd volstrekt onvoldoende.

© Newsroom Enschede, de samenwerking tussen TC Tubantia en 1Twente Enschede, foto: Emiel Muijderman