Oud-Enschedeër Fred Menko groeide op met de oorlog

Het portret hing altijd bij hen in de woonkamer in Enschede. Een oude foto in zwart-wit van oom Sieg, de jongere broer van zijn moeder. "We wisten wie hij was en wat er met hem was gebeurd. Maar erover spreken deden we weinig."

Fred Menko (67) groeide op met de oorlog. Onuitgesproken maar altijd tastbaar was die aanwezig in het huis aan de Lipperkerkstraat, waar hij opgroeide. Zijn vader had er een herenkledingzaak, zijn moeder was pianiste: een van de laatste Joodse studenten die in februari 1942 nog kon afstuderen aan het conservatorium in Amsterdam.

Onderduiken
"Mijn ouders heetten allebei Menko. Tijdens de oorlog zaten ze ondergedoken. Mijn moeder met haar moeder in de pastorie in Borne, bij dominee Leignes Bakhoven, mijn vader in de Ampèrestraat in Enschede, bij de heer en mevrouw Ten Hoopen. Na de oorlog leerden zij elkaar kennen. Zij trouwden in 1948. Over wat er met hun families was gebeurd, vertelden ze weinig. Ze konden het niet. Wat er gebeurd was, was te groot. Het onttrok zich aan woorden. Mijn moeder verloor Sieg, ooms en tantes, neven en nichten. Mijn vader verloor zijn zus Rosette. Zijn ouders waren al voor de vervolgingen overleden."

Nu, meer dan zeventig jaar na de oorlog, is Fred Menko terug in Twente. Hij wil een poging doen om een gezicht te geven aan de generatie die door de oorlog verdwenen is. "Van kinds af aan zijn mijn broer en ik opgegroeid in de Joodse gemeente die was overgebleven. Zwaar gehavend door de oorlog, maar kennelijk toch vol kracht om door te gaan."

Herinneringen
Er waren de kostbare herinneringen thuis. Foto's en brieven. Van oom Sieg aan zijn moeder, en omgekeerd. "Mijn ouders zijn relatief jong gestorven en ook mijn enige broer is overleden. Ik ben de enige die het verhaal nog op kan schrijven. Wij, onze generatie, wij zijn de erfgenamen. Alleen namen zeggen zo weinig als je niet ook de verhalen kent."

In 1995 begon Fred Menko voorzichtig met zijn werk. Hij sprak overlevenden, zocht familieleden op en deed archiefonderzoek, vooral in Twente. Sinds zijn pensionering is er meer ruimte voor dit werk. Behalve de volle dagen die hij nog besteedt aan zijn vakgebied genetica is Fred Menko bezig met de geschiedenis van zijn familie. "Pas nu begint het besef door te dringen wat er in al die levens is gebeurd".

Het liefst wil hij alles weten. "De vele omgekomen ooms en tantes van mijn moeder: ik heb me de afgelopen tijd in hun levens verdiept. Ze kwamen allemaal uit Delden. Soms zijn er geen persoonlijke gegevens meer te achterhalen, soms stuit je op een bijzondere brief of boek in een archief. Maar altijd weer stuit je op die twee onvermijdelijke woorden: Auschwitz en Sobibor. Niet alleen zijzelf maar ook vele van hun kinderen zijn daar vermoord."

Zoektocht
De zoektocht is lastig. "Hele generaties Joodse families zijn verdwenen: niet alleen hun levens zijn vernietigd, maar vaak ook alles wat aan hen zou kunnen herinneren. Wat rest is een naam, geboortedatum en de datum waarop zij zijn omgekomen."

Enschede, zijn geboortestad, is nu een plek vol herinneringen. Zijn grootvader Adolf Menko, de vader van zijn moeder, overleefde als een van de weinigen in zijn familie. Zijn opa had het geluk dat hij kon onderduiken in zijn woonplaats Enschede. "Ze woonden toen aan de Blekerstraat. Via politieinspecteur Sibold van der Wal en een mevrouw Liberg, mensen uit het netwerk van dominee Overduin, werden ze gered."

Familieherinnering
Het oorlogsmonument bij de hoofdingang van de synagoge is een directe herinnering aan oom Sieg. "Hij behoorde tot de 105 Joodse mannen die bij de grote razzia in Twente en de Achterhoek in september 1941 werden weggevoerd. Zomaar, om twee uur 's nachts, stonden er twee politieagenten voor de deur. Een neef die op dat moment bij hem logeerde, heeft mij het verhaal verteld. Sieg stond op een lijst met namen. Mijn moeder en grootouders hebben hem nooit teruggezien." Sieg Menko stief samen de andere Twentse Joden in Mauthausen.

Zijn project is nog niet voltooid. Menko hoopt nog steeds op informatie over zijn familie. De publicatie van een boek moet uiteindelijk het resultaat zijn van zijn zoektocht. "Een familiegeschiedenis, maar hopelijk meer dan dat. Wat er met al die familieleden is gebeurd, raakt aan iets veel groters. Hopelijk brengt mijn zoektocht mijzelf en anderen tot meer inzicht in de ellende van de oorlog. Pas dan is mijn zoektocht voltooid."

© Newsroom Enschede, de samenwerking tussen TC Tubantia en 1Twente Enschede, foto: Frans Nikkels