50 jaar architectenbureau IAA: van Muziekcentrum tot MST

Het nieuwe MST: Hans Fokkema komt er regelmatig langs. Hoewel hij niet meer aan het bureau verbonden is, bekruipt hem dan toch een gevoel van trots. Ooit bouwden we het Stadsmaten, nu dit ultramoderne ziekenhuis. De heldere lijnen, degelijkheid en toch ook soberheid van dat complex: dat is typisch IAA. Het is mooi om dat na al die jaren toch nog terug te zien.

Eerste uur
Hij is een man van het eerste uur, Hans Fokkema (86). De enige van de drie oprichters van architectenbureau IAA Architecten die nog leeft. Hans Sluijmer en Boelie Sassen, de twee anderen, zijn enige jaren geleden overleden. Je kunt bouwen wat je wilt, maar doodgaan doe je toch. Zo betrekkelijk is het leven, ook voor architecten.

Precies vijftig jaar precies bestaat het Enschedese architectenbureau, een jubileum dat zaterdag 17 november met een feestje in de Grote Kerk wordt gevierd. Drie generaties architecten bepaalden met hun ontwerpen in belangrijke mate het gezicht van Twente. IAA Architecten is met zo n zeventig medewerkers nog altijd een van de grootste architectenbureaus van Nederland.

Kracht
De grootte is onze kracht , zegt Fokkema. Dat was eigenlijk in het begin al zo. Twente kende in de jaren 50 en 60 heel veel kleine bureautjes en aannemers. Veel daarvan werkten voor de fabrikanten. Hans Sluijmer kwam op het idee om het architectenbureau van hem en zijn vader samen te voegen met het adviesbureau van Sassen en mijzelf. Wij waren ingenieurs en hadden de technische kennis, Sluijmer was de architect. Door de fusie staken we opeens boven het maaiveld uit en kregen we grote opdrachten, ook buiten Twente. We konden alles en deden alles, van dakkapel tot crematorium.

Het nieuwe bureau droeg aanvankelijk de naam van de drie oprichters (SSF: Sluijmer, Sassen, Fokkema). Een jaar later kwam daar nog de W bij van Boy Wendrich, de latere architect van het Muziekcentrum Enschede. Toen ook Henri Meulenbelt uit Almelo toetrad tot het bureau, ontstond uiteindelijk de naam IAA: Ingenieurs en Architecten Associatie. Nog een letter erbij in die afkorting zou te veel worden. Uiteindelijk ging het ook niet om die namen, maar om de combinatie van disciplines. Ingenieurs en architect samen: dat was op dat moment nog echt iets nieuws.

Groei
Opdrachten waren er genoeg, die eerste jaren. Gebouwen zoals het crematorium in Usselo, het gemeentehuis van Denekamp en het kantoor van de ABN in de Enschedese binnenstad. En dan had je nog de opdrachten uit de roomse portefeuille van Hans Sluijmer. Zijn vader was de grote kerkenbouwer van Twente. Na de fusie ijlde dat nog een beetje na. We bouwden nog hier en daar een kerk, maar vooral ook scholen voor de Carmel en natuurlijk ook ziekenhuizen.

Nieuwe mensen
Het bureau groeide snel. Er kwamen nieuwe mensen. Architecten vooral zoals Ton Mensink (72) uit Almelo, met zijn opleiding bij Herman Herzberger in Delft de vertegenwoordiger van een nieuwe generatie.

Er veranderde iets in de samenleving , zegt Mensink, die nog altijd een kantoortje heeft in het huidige kantoor van de IAA aan de Tromplaan in Enschede. De fabrieken vielen om in Almelo en Enschede. Er moesten woningen worden gebouwd in de binnensteden. Daar was maatwerk voor nodig, een kleermakersoog. De sociale component ging een rol spelen. Het bureau met zijn overwegend oudere ontwerpers had nog helemaal geen kennis en ervaring op dat gebied.

Korte dip
Na een korte dip in de jaren 80 waarin de oudgedienden Sassen en Sluijmer terugtraden, ging het vanaf de jaren 90 opnieuw crescendo. Het waren de jaren van het Muziekcentrum, gebouwd op de plek van de Van Heek Fabriek, de Grolsch Veste (toen nog Arkestadion) en Saxion. Het bureautje op een zolderkamer aan de Staringstraat in Enschede waar Hans Fokkema ooit begon, groeide uit tot een groot modern architectenbureau met in de hoogtijdagen meer dan honderd medewerkers.

Fokkema: Toen ik begon, werkten we nog met pen en papier. Er hing een enorm familiaire sfeer. Ik heb de komst van de eerste computers nog net meegemaakt. Maar het vak is volkomen veranderd. Ik volg het bureau nog op de voet, maar ergens sta je er ook ver van af.

Revolutie
Ton Mensink spreekt van een revolutie. We gingen anders ontwerpen. Eerst in 2D, later ook driedimensionaal. Het tempo ging enorm omhoog. Als er vroeger iemand bij Sluijmer kwam met een opdracht, zei hij: kom over twee maanden maar eens terug. Tegenwoordig moet je het ontwerp bij wijze van spreken al klaar hebben liggen. Afgezien dan van de grote sterren die zich alles kunnen veroorloven, staan architecten steeds meer onder druk. We zijn steeds meer dienstverleners geworden. Voor de meeste architectenbureaus is maar één ding zaligmakend: de wens van de opdrachtgevers.

Derde generatie
Met de komst van architecten als Harry Abels, Henk Gersen en Bart van den Bos kwam in de jaren 90 de derde generatie in het veld. De laatste bracht uitgebreide ervaring in de gezondheidszorg mee, een terrein waarop de IAA zich samen met onderwijs de laatste twintig jaar nadrukkelijk profileerde met ontwerpen als het MST, het ROC in Hengelo , de Scholingsboulevard in Enschede en nieuwbouw/renovatie van ziekenhuis Heil der Kranken in Oldenzaal.

De crisisjaren vanaf 2008 waren, net als voor anderen in de sector, moeilijk. Ook de IAA zag zich gedwongen in te krimpen. Met een vestiging in Amsterdam en een langzaam weer groeiend personeelsbestand heeft het bureau de weg omhoog inmiddels weer teruggevonden. Fokkema: Het fundament onder het bureau is stevig. Dat krijg je niet kapot. Hoeveel gebouwen, huizen en scholen hebben we niet ontworpen? De erfenis van die vijftig jaar zie je nog altijd om je heen. Zonder de IAA had het er hier anders uitgezien.

© Newsroom Enschede, de samenwerking tussen TC Tubantia en 1Twente Enschede, foto: Emiel Muijderman