Hoe de Enschedese klachtencommissaris de gemeenteraad op het verkeerde been zette met een rapport over strenge bijstand

Dat onderzoek naar die zogenoemde veelaanvragers lag politiek en ambtelijk gevoelig. Het rapport, dat een aantal kritische noten kraakte, werd aanvankelijk door de klachtencommissaris goedgekeurd, maar die trok het na fors protest vanuit de ambtelijke afdeling in. Daarover ontstond commotie in de gemeenteraad. Uit een gelekte e-mail blijkt nu dat vragen daarover bij herhaling niet juist zijn beantwoord.

E-mail onder de pet

Die e-mail is opgesteld door de onderzoeker en schrijver van het rapport Veelaanvragers, een medewerker van het Enschedese klachtencommissariaat. Aanleiding was een bericht waarin de klachtencommissaris de onderzoeker confronteert met geconstateerde tekortkomingen en op het matje roept. In de mail weerlegt de onderzoeker de aantijgingen.

Vier maanden later lichtte de klachtencommissaris in een geheime bijeenkomst het besluit om het rapport in te trekken toe. Daarbij gaf deze aan wat er rammelde aan het onderzoek en het rapport en stelde dat de onderzoeker ‘de fouten heeft erkend’. De onderzoeker zat inmiddels ziek thuis en was niet bij die bijeenkomst aanwezig. De e-mail, waarin van erkenning van fouten geen sprake is, werd niet genoemd.

Pogingen tot wederhoor gestrand

De vragen over de gang van zaken rond dat rapport Veelaanvragers bleven boven de markt hangen, tot op de dag van vandaag. Een aantal raadsleden heeft bij herhaling pogingen gedaan om het verhaal van de onderzoeker zelf te horen, maar die werden afgehouden door de ambtelijke top en de burgemeester wilde ze niet faciliteren. De e-mail met het verweer is altijd onder tafel gebleven - het bestaan ervan was lang niet bekend en daarmee ook de inhoud niet.

Anders gezegd: er lag een verklaring voor de vermeende fouten die aanleiding waren om het rapport Veelaanvragers in te trekken, maar die werd achtergehouden. De pogingen om het verhaal van de onderzoeker zelf te horen, werden geblokkeerd. De lezing van de klachtencommissaris werd keer op keer herhaald door zowel de klachtencommissaris zelf, als de burgemeester en ondersteunende ambtenaren.

Gemeentelijk verhaal in stand gehouden

Dat gebeurde vorige week andermaal in een mailbericht namens de burgemeester aan de gemeenteraad over de kwestie: het onderzoeksrapport werd ingetrokken omdat het niet voldeed aan de kwaliteitseisen die daaraan worden gesteld en de klachtencommissaris handelde daarbij ‘op basis van onafhankelijkheid’.

In dat bericht wordt ook gemeld dat de e-mail met het verweer van de onderzoeker aan de klachtencommissaris ter inzage ligt bij de gemeentegriffier. Onder geheimhouding. Dat is het resultaat van een besloten bijeenkomst met fractievoorzitters, waarin de klachtencommissaris nog maar eens uitleg gaf over de gang van zaken rond dat ingetrokken rapport.

Een paar fractievoorzitters drong in die bijeenkomst aan op openbaarmaking van twee stukken waaruit zou moeten blijken of de klachtencommissaris hen destijds terecht meldde dat de onderzoeker de fouten had erkend.

Onderzoek van 1Twente had aangetoond dat er een e-mail èn een gespreksverslag moesten bestaan waarin de onderzoeker zich had verweerd tegen de aantijging dat er grove fouten waren gemaakt. Beide ontbraken in aangeleverde stukken op grond van een informatieverzoek (Woo-verzoek). Ze stonden ook niet op de inventarislijst die was aangeleverd bij wel vrijgegeven stukken. Een expliciet informatieverzoek leverde een afwijzing op. Daartegen is inmiddels bezwaar gemaakt.

Kritisch rapport van tafel: motivering rammelt

De e-mail met het verweer van de onderzoeker roept ook vragen op over de redenen die de klachtencommissaris destijds opvoerde om het rapport in te trekken. En daarmee over de houdbaarheid van de latere verklaringen, die hetzelfde stelden of suggereerden. Dat waren er drie: 1.) niet alle informatie was meegenomen in het onderzoek, 2.) er waren medewerkers van andere gemeenten in het rapport opgevoerd die niet te traceren waren en 3.) van de gesprekken met die medewerkers waren geen verslagen (transcripten) gemaakt.

De e-mail van de onderzoeker laat zien, wat ook uit eerder onderzoek van 1Twente bleek, dat één van die beweringen niet klopt: die medewerkers van andere gemeenten waren wèl te traceren. De klachtencommissaris wist dat. Uit de e-mail blijkt daarnaast dat er een verklaring was voor het ontbreken van transcripten. Er wordt gerefereerd aan gemaakte geluidsopnamen van die gevoerde gesprekken.

Dat had de onderzoeker een week eerder ook al gemeld aan de klachtencommissaris, zo blijkt uit een e-mail die uit een informatieverzoek (Woo-verzoek) van 1Twente. Die opnamen waren verloren gegaan. Maar de gevoerde gesprekken hadden alsnog geverifieerd kunnen worden. Dat was niet gedaan.

Kanttekening hierbij is dat de klachtencommissaris vijf maanden eerder akkoord ging met een concept-eindrapport - zonder transcripties - en dat voorlegde aan de afdeling die verantwoordelijk is voor de uitvoering van de bijstand. Met de melding dat het rapport drie weken later openbaar zou worden gemaakt. Dat is gebruikelijk: onderzochte afdelingen krijgen zo de kans op bevindingen te reageren.

Had de klachtencommissaris destijds al opgemerkt dat gespreksverslagen ontbraken, dan hadden die geluidsopnamen allicht alsnog gebruikt kunnen worden. Dat concludeerde ook de rechter in de ontslagzaak die de gemeente later tegen de onderzoeker voerde.

Rechter kritisch

Tijdens de hoorzitting in die zaak vroeg de rechter aan de klachtencommissaris waarom niet alsnog was gezorgd voor transcripten, als het ontbreken daarvan het probleem was. “De onderzoeker heeft de medewerkers immers getraceerd?”, voegde de rechter daar aan toe. De reactie van de klachtencommissaris was: “Het is wat het is, dat is niet gebeurd.”

De eerstgenoemde reden voor intrekking van het onderzoeksrapport is inhoudelijk: niet alle beschikbare informatie zou zijn meegenomen. Tijdens het onderzoek van 1Twente is wel gebleken dat de ambtelijke afdeling over wie dat rapport Veelaanvragers ging geen medewerking verleende aan het onderzoek. Ook de rechter stelde vast dat àls er al informatie ontbrak, dat aan de afdeling zelf wijten was.

In eerdere publicaties is al uitgebreid ingegaan op de rol die de ambtelijke afdeling speelde in het verzamelen van informatie die zou aantonen dat het onderzoek, dan wel het rapport Veelaanvragers niet deugde. Het was de klachtencommissaris die het rapport introk, maar de redenen daarvoor waren aangedragen door de vakafdeling. Ook dat is anders dan de klachtencommissaris de gemeenteraad voorhield; in de toelichting bij de geheime bijeenkomst stelde deze nog zelf navraag te hebben gedaan (zie afbeelding 2).

De onderzoeker zelf, die de fouten dan gemaakt zou hebben, werd niet betrokken bij die check door de ambtelijke afdeling. Die werd pas geconfronteerd met de vermeende missers nadat het rapport van tafel was gehaald. Er zijn evenmin documenten opgedoken die erop wijzen dat de klachtencommissaris de missers die de vakafdeling aandroeg zelf heeft geverifieerd. Alles wijst erop dat die klakkeloos zijn overgenomen.

In de mail namens de burgemeester aan de gemeenteraad (zie afbeelding 3) staat nog een opmerking die nuance behoeft: de geheime bijeenkomst waarin de klachtencommissaris een toelichting gaf op het besluit om het rapport Veelaanvragers in te trekken, vond plaats op initiatief van de klachtencommissaris zelf.

Dat blijkt uit een e-mail die deze stuurde aan de burgemeester, nadat de kritiek vanuit de politiek op de intrekking aanzwol. Daarin werden twee topambtenaren die de burgemeester ondersteunden meegenomen, waaronder degene die de mail van vorige week aan de raad stuurde.

Rol burgemeester en ondersteunende ambtenaren

Niet duidelijk is of - en dan wanneer - de burgemeester wist dat de toelichting van de klachtencommissaris op het intrekken van het rapport Veelaanvragers niet klopte. De burgemeester is bestuurlijk verantwoordelijk voor de klachtencommissaris. Tijdens de geheime bijeenkomst van 14 december 2021, waarin de klachtencommissaris de toelichting op intrekking gaf, zegde hij toe in gesprek te gaan met de onderzoeker. Dat was omdat een aantal raadsleden wederhoor van de onderzoeker wilden, die zelf niet bij die bijeenkomst aanwezig was.

In de weken en maanden na die bijeenkomst drong een handvol raadsleden aan op dat toegezegde gesprek. In eerste instantie plande de klachtencommissaris een gesprek in met een externe plaatsvervanger - de onderzoeker was óók plaatsvervanger. Na protest vanuit de raad kwam het uiteindelijk tot een gesprek tussen de onderzoeker en de waarnemend burgemeester, vlak voordat de laatste zou vertrekken.

Maar dat gesprek ging alleen over het proces; de vraag of de onderzoeker fouten had gemaakt en erkend, kwam niet op tafel. Dat blijkt uit uit een brief die de burgemeester nadien aan de raad stuurde en uit een debat, eerder dit jaar.

De vraagtekens

Over deze kwestie is inmiddels veel bekend. Een aantal vragen hangt nog altijd boven de markt. Die gaan over de onafhankelijkheid van het klachtencommissariaat, de informatieverstrekking aan de gemeenteraad en de manier waarop de onderzoeker in het hele proces voor de bus werd gegooid. En om de rol die de protesterende afdeling, de klachtencommissaris, opeenvolgende burgemeesters en de ambtelijke staf die hen ondersteunde daarin hebben gespeeld.

Tegen de onderzoeker is een ontslagzaak gevoerd; de onderzoeker zat (zit) ziek thuis en er was toestemming van de rechtbank nodig. De rechter liet geen spaan heel van de argumenten die de gemeente voor ontslag aanvoerde. Na fel politiek debat en beraad besloot het college van B&W niet tegen het vonnis in beroep te gaan. Inmiddels is er een traject gestart om de onderzoeker te rehabiliteren en reïntegreren.

De e-mail met het verweer van de onderzoeker en het verslag van het gesprek dat later plaatsvond tussen de onderzoeker, de klachtencommissaris en de dagelijks leidinggevende, zijn niet openbaar gemaakt. Tijdens een hoorzitting in de ontslagzaak bleek overigens dat dat verslag pas maanden na het gesprek is opgesteld. De onderzoeker verklaarde het pas tijdens dat proces voor het eerst te hebben gezien en het niet eens te zijn met de inhoud.

Wij hebben zowel de e-mail als het gespreksverslag opgevraagd, maar dat verzoek werd afgewezen. Er loopt een bezwaarprocedure tegen die beslissing. Inmiddels hebben we de hand weten te leggen op de mail, die het eerdere vermoeden bevestigt dat de gemeenteraad over deze kwestie niet juist is geïnformeerd.

Wij hebben de gemeente een week geleden een aantal vragen gesteld naar aanleiding van het bericht aan de raad van vorige week, de e-mail met het verweer van de onderzoeker en bevindingen uit eerder onderzoek naar de kwestie. Een concreet en inhoudelijk antwoord is vooralsnog uitgebleven.