Het oudste Indië-monument in Nederland staat in Enschede

Ter vergelijking: het nationale Indië-monument in Den Haag werd pas in 1988 onthuld. Tot die datum vervulde ‘Het Verre Oosten’ van Petri een belangrijke landelijke rol bij de herdenking van de slachtoffers die tussen 1940 en 1949 in Nederlands-Indië vielen.

2000 Enschedese militairen

Waarom Enschede als eerste een Indië-monument kreeg, valt niet helemaal te traceren. Aanvankelijk wilden de initiatiefnemers een gedenkteken voor de Enschedese soldaten die vielen tijdens de politionele acties, kort vertaald: de oorlog die Nederland tussen 1945 en 1949 voerde tegen Indonesische onafhankelijkheidsstrijders. Zo’n tweeduizend Enschedese jonge mannen namen deel aan die strijd. Vijfendertig van hen kwamen niet terug.

Later werd besloten om niet alleen de militaire slachtoffers van die koloniale strijd te herdenken, maar ook de slachtoffers die vielen onder de Japanse bezetting tussen 1941 en 1945. Militairen en burgers.

Atoombommen en een Russische inval

Bij die Indië-herdenkingen draait het om een wat wonderlijke mengeling van gebeurtenissen en de slachtoffers die daarbij vielen. Dat zie je een beetje terug in de data die daarbij relevant zijn. De jaarlijkse herdenking rond het beeld van Petri in het Enschedese Blijdensteinpark vindt plaats op 15 augustus. Die datum markeert het einde van de Tweede Wereldoorlog in Azië - je weet wel: atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, de inval van Rusland en de capitulatie van Japan.

Politionele acties

Tegelijkertijd is ‘Het Verre Oosten’ ook een monument voor de slachtoffers die vielen als gevolg van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd en de politionele acties daartegen ná de oorlog. Aan die gewelddadigheden kwam in 1949 een eind, toen Nederlands-Indië onafhankelijk Indonesië werd. Onder druk van de internationale gemeenschap, Nederland was nog niet zo ver en wilde de kolonie behouden.

Generaal Spoor

Dat levert - van een afstandje beschouwd - een wat diffuus beeld op. De slachtoffers uit de periode 1940-1945 waren het gevolg van de agressie van de Japanners, die van de periode erna van eigen agressie. Toegegeven: dat is met de blik van nu geredeneerd.

Het beeld van Petri in het Blijdestijnpark werd onthuld door mevrouw Spoor-Dijkema, de weduwe van de generaal die leiding gaf aan de na-oorlogse inzet van het Nederlandse leger om de opstand in de ‘parel van smaragd’ neer te slaan. Destijds een man van aanzien, nu aan de foute kant van de geschiedenis.

Geen enkele oorlog is netjes; de Nederlandse koloniale oorlog in de toenmalige kolonie was dat zeker niet. Spoor geldt nu als de commandant van een koloniale oorlog waarin Nederlandse troepen oorlogsmisdaden begingen.

De vallende man

Petri’s beeld stelt een vallende man voor. Dat is om een paar redenen treffend. Het is allesbehalve een triomfantelijk beeld; niet de overwinning maar het lijden staat centraal. Geen glorie maar drama. En dat klopt, op alle niveaus. Als het om Nederlands-Indië (het latere Indonesië) tijdens en na de Tweede Wereldoorlog gaat, heeft Nederland weinig om trots op te zijn.

Maar dat maakt voor de mensen die erbij betrokken waren destijds, weinig uit. Want: hoe de geschiedenis later ook oordeelt over geopolitieke aangelegenheden van toen, voor de slachtoffers maakt het weinig uit. Of je nu oud-militair van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger bent (of een nazaat), in een Jappenkamp hebt gezeten, als inlander in Nederlandse dienst omkwam of moest vluchten of sneuvelde in de onafhankelijkheidsstrijd: slachtoffer ben je.

Op die grote politieke schaal kenden die wereldbrand en de koloniale oorlog in de Stille Zuidzee winnaars en verliezers. Op individuele schaal toch alleen dat laatste.