‘Mister verslavingszorg’ Ruud Rutten blikt terug op bijna vier decennia Tactus

Rutten begon - als absolute novice - aan zijn loopbaan in de verslavingszorg op een moment dat Nederland zo ongeveer het dieptepunt had bereikt van wat goedkope heroïne in levens en de samenleving had aangericht. De Amsterdamse Zeedijk - het epicentrum van die handel - werd schoongeveegd; Hoog Catharijne, metro- en gewone stations waren wijkplaatsen geworden voor dakloze verslaafden en straatprostitutie.

Afneembare autofrontjes

Die start van Rutten lag bij het Johannes Wier-huis in Rekken, een kleine afkickboerderderij die onderdeel uitmaakte van de - toen nog - TBS-kliniek Oldenkotte. Grootste verslavingsprobleem in het oosten van het land was (en is) alcohol, maar ook de Twentse steden kampten met een spectaculaire groei van het aantal harddrugsverslaafden en een gebruikers-scene. Ook Tukkers kochten massaal auto-radio’s met een afneembaar frontje.

In dat prille begin koerste iedereen in verslavingszorgland op een eigen kompas, dat naar eigen inzichten was gekalibreerd. Kort-door-de-bocht geformuleerd: iedereen deed maar wat. Vanuit goede bedoelingen, dat wel.

Gedrag, of is het veel complexer dan dat?

Rutten was een van de eersten die zich verdiepte in de wetenschap en sociologie rond verslavingsgedrag. Hij vond dat die kennis aan de basis moest liggen van behandeling. Dat verslaving alle kenmerken van een chronische ziekte heeft, dat er bar vaak trauma’s meespelen èn dat effectieve behandeling veel meer levensgebieden omvat, is inmiddels gemeengoed. Destijds bepaald niet.

De discussie of verslaving voortkomt uit ontspoord gedrag òf dat het veel complexer is dan dat, heeft lang geduurd. Rutten was niet de laatste spreker die zich er in mengde. Tactus ontwikkelde - soms tegen de mores in - behandelmethoden en -faciliteiten die aansloten bij nieuwe wetenschappelijke inzichten. En werd een pionier.

Dwang en vrijheid

Interessant is bijvoorbeeld een op het eerste oog wat paradoxale combinatie van mogelijkheden voor ‘dwangbehandeling’ èn het onderhandelen met cliënten over het doel van behandeling: helemaal en voor altijd clean blijven of een gelegenheidsgebruiker worden die zijn verslaving onder controle heeft. Dwang veronderstelt minimale ruimte voor een eigen keus, dat laatste is op het vrijblijvende af, vonden ook collega-verslavingszorgers: ‘Ja, maar dan is iemand nog steeds verslaafd!’

Als dat al paradoxaal is, dan vindt die zijn oorsprong in Rutten zelf. “Je moet ruimte geven waar dat kan, maar scherp grenzen stellen waar dat niet kan.” Veel scherper dan we nu doen, wat hem betreft. Het beleid rond synthetische harddrugs, roken, alcohol, maar ook (het aanbod van) ongezond eten biedt wat hem betreft veel te veel ruimte. Maar met de legalisering van in Nederland en onder helder toezicht geproduceerde wiet, gaat het gebruik onder jongeren echt niet toenemen. Integendeel.

Marktwerking en de administratiemoloch

Een beleidskeuze waar Rutten zich nog altijd boos over maakt is de privatisering van de zorgsector. Tactus werd een bedrijf. Hij werd gedwongen om zich een vocabulaire eigen te maken dat niet bij hem past en waar zijn medewerkers, maar ook de verslaafden om wie het te doen was, alleen maar last van hadden. Concurrentiepositie. Marktaandeel. Omzetcijfers.

Het leidde tot een administratie-moloch en beleid dat gespeend was van kennis over verslavingszorg (en daar ook niet echt een boodschap aan had). ‘Ontbedden’ werd de heilige zorgmarktgraal, waar alle kennis over verslaving juist de noodzaak aangaf van specialistische klinische behandeling. Opname, een periode intensieve specialistische ondersteuning. Maar bedden kosten geld en daar moest in gesneden worden.

‘We hebben mensen zat’

Anderzijds: de administratieve moloch die martkwerking met zich meebracht vrat - en vreet - veel meer middelen dan verantwoord was - en is. Rutten heeft niets met de populaire opvatting dat de gezondheidszorg kampt met grote tekorten. “We hebben mensen zat. Die worden alleen ingezet voor de verkeerde dingen.” Hij noemt een voorbeeld. “Ik deed jaren de zorginkoop voor de hele verslavingszorg in Oost-Nederland, met mijn financieel directeur. Daar deden we een paar weken per jaar over. Daar heb ik nu fulltime teams voor.”

De helft van de personele capaciteit van een zorginstelling als Tactus gaat verloren aan zaken die niets met cliënten te maken hebben. “Als we daar iets in verschuiven, hebben we plotseling handjes genoeg. En geld over.”

De schaamte en het stigma

Wat in al die jaren niet is veranderd, zijn de schaamte en het stigma die verslaving omgeven. Rutten heeft zijn vinger er niet achter; hij begrijpt niet goed hoe dat kan. De idee dat een verslaving een karakterfalen is, iets voor mensen zonder ruggengraat, is een veelkoppig monster. En ver bezijden de waarheid. “Geen krachtiger mensen dan zij die met een verslaving hebben leren omgaan.” Daar is een enorm doorzettingsvermogen voor nodig. En het lef om jezelf grondig onder de loep te durven nemen.

Evengoed is dat stigma een hoge drempel aan de voordeur van de Tactussen van deze wereld. Je stapt er niet gemakkelijk binnen. En dat ligt niet aan de hulpverleners.

Allesbehalve hopeloos

Bijna even hardnekkig - en onjuist - is het beeld dat de situatie vrijwel uitzichtloos is op het moment dat iemand verslaafd raakt. Rutten’s decennialange ervaring is totaal anders. “Een goede behandeling is heel belangrijk, maar dan is het verbijsterend hoe snel mensen opknappen.” De maatschappelijke impact van verslaving is enorm. Voor de verslaafde zelf, voor zijn of haar omgeving en voor de samenleving als geheel. Maar er valt veel - heel veel - aan te doen.

Preventie speelt daarbij een grote rol, stelt Rutten. Voorkomen is beter dan genezen. Op dat vlak heeft de zorg veel ingeleverd, als gevolg van bezuinigingen. Maar inzichten veranderen en het tij daarin lijkt enigszins te keren. “Daar zal in de komende jaren opnieuw veel meer nadruk op komen te liggen. En dat moet ook.”

De focus van verslavingszorg verschuift, stelt de oud-bestuurder. Van beneveling als gevolg van middelengebruik naar digitale verdoving als vlucht uit de werkelijkheid en het instrument om genotspaden in het brein te banen. “Dat zie je nu al bij social media.” Maar hij wijst ook op cocaïne en varianten daarvan. Tegen die heroïnegolf uit de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw is een dam opgeworpen. Eenzelfde aanpak is nodig als het om cocaïne (en verwante stoffen) gaat.