‘We hebben honderd jaar beleid gevoerd om water af te voeren, maar we moeten het gaan vasthouden’

De waterbekkens in en rond Enschede staan weer op het gewenste peil van 1.20 meter onder het maaiveld. We zijn het overtollige water kwijt. Dat lijkt mooier dan het is, vindt Hendrik Jan Teekens, waterexpert bij de gemeente Enschede. Want water kwijt is ook echt kwijt. Dat leidt tot twee problemen, stelt Teekens. De Vecht krijgt al dat afgevoerde water te verwerken, met als gevolg dat overlast naar de omgeving van Ommen wordt verplaatst. En in de zomer, als het knetterwarm wordt en wij bovenstrooms dat water keihard nodig hebben om problemen met droogte te voorkomen, is het weg.

Honderd jaar afvoer

Kortom: het huidige watersysteem is nog altijd verre van klimaatadaptief. Geen wonder. Er is volgens Teekens honderd jaar beleid gevoerd om water af te voeren. Dat heeft geleid tot een watersysteem dat is ingericht op lozing, waar we met het opwarmende klimaat juist aan de bovenkant van dat systeem (zeg: Enschede, Hengelo en Almelo en omgeving) in droge perioden water hard nodig hebben.

Met de overlast van de voorbije dagen en weken lijkt dat afvoeren - en dus die keurige waterstand van 1.20 in de kanalen en waterbekkens rond de stad - nog altijd logisch. Teekens denkt daar anders over. “De weilanden rond Ommen staan nog altijd blank. Dat kan dan ook bovenstrooms, zoals het vroeger was.” Daarmee verdeel je ook de ‘pijn’ van grotere hoeveelheden hemelwater, voegt hij daar aan toe.

Of dat nou op weilanden is of op een andere manier, de waterexpert ziet dat er nog veel werk te verzetten is om dat hele watersysteem - van Enschede tot Dinkel, Regge, Vecht en IJsselmeer - zo in te richten dat water niet snel wordt afgevoerd maar vastgehouden.

Water vasthouden, maar hoe dan?

Dat levert een interessant dilemma op, voor waterbouwtechneuten maar ook voor leken die in huizen en steden wonen. Vasthouden is leuk, maar dan toch niet in kelders en kruipruimtes. Volgens Teekens is er ruimte genoeg om dat dilemma op te lossen. Een voorbeeld van hoe het kan is het Kristalbad tussen Enschede en Hengelo. Daar kan 187.000 kubieke meter water worden opgevangen en vastgehouden.

Dat Kristalbad is evengoed maar een schakeltje in de hele keten. Iets vergelijkbaars geldt voor de ophoging van de bedding van de Jufferbeek bij de Lonnekerberg, een project dat op dit moment wordt uitgevoerd. Die Jufferbeek zal daardoor in de toekomst water minder snel afvoeren en eerder overstromen. Vergelijkbare aanpassingen zijn al wat langer geleden ook gedaan bij de Regge, die in een veel bredere bedding vrij kan meanderen. En overstromen, als er veel aanvoer van water is.

Dat laatste heeft als neveneffect dat water over een veel groter oppervlak in de bodem sijpelt, die het dan als een spons vasthoudt voor droge tijden.

Traag: om praktische en politieke redenen

“Een mooi project”, vindt Teekens van die ophoging van de Jufferbeek-bedding. “Maar het duurt lang en je hebt maar één stukje van de hele puzzel opgelost.” Voorbereidingen voor de uitvoering van een dergelijk project duren al gauw twee jaar. De uitvoering ervan de helft. Al met al ben je drie jaar verder voordat er een puzzelstukje op zijn plaats ligt.

Een andere factor die maakt dat de transformatie van dat grotere watersysteem langzaam gaat, is van politieke aard. Van oudsher spelen agrarische belangen een grote rol in het Nederlandse waterbeheer. Akkers en weilanden moeten worden gebruikt, en zeker met de huidige zware landbouwmachines moeten ze dan vooral niet te nat zijn. De neiging om de natuur te bedwingen en water vooral af te voeren is agrarisch-ingebakken. Het landschap is er goeddeels op ingericht.

De rol van het Waterschap

Het is het Waterschap - in dit geval Vechtstromen - dat beslist over de waterhuishouding. Een democratisch gekozen, bestuurlijk instituut, waarvoor verkiezingen worden gehouden. Met de kanttekening dat er bij die verkiezingen altijd een aantal gegarandeerde agrarische zetels zijn. Daarbij is de agrarische stem er in de voorbije periode alleen maar luiden op geworden, denk aan de opkomst van de BBB.

Anders gezegd: de agrarische belangen wegen zwaar, als het om de waterhuishouding gaat. Landbouwgrond en weilanden die met enige regelmaat blank staan, passen niet in het klassieke plaatje dat de sector heeft bij dat belang.

Teekens vindt dat er meer bestuurlijke druk nodig is om ervoor te zorgen dat de gewenste aanpassing van het watersysteem wat sneller gaat. Maar dat water weer meer zijn natuurlijke gang kan gaan, zoals hij dat voor zich ziet, is in de huidige dynamiek niet vanzelfsprekend.

‘Een zegen voor de natuur’

Boswachter Arend Spijker van Natuur en Milieu de Vechtstreek noemde de hoge waterstanden en overstromende Vecht ‘een zegen voor de natuur’, onder meer bij RTV Oost. Met vergelijkbare argumenten als Teekens. Landbouw mag dan ook een natuurlijke oorsprong hebben, de mechanisatie van die sector heeft het langzaamaan een bijna industrieel karakter gegeven die ver afstaat van die bron. Daarmee ontmoeten twee (te?) traag verlopende processen elkaar in die Waterschappen.

Vervlochten transitieprocessen

De transitie van een watersysteem dat zich een eeuw lang tot een afvoersysteem heeft ontwikkeld naar een systeem dat water vasthoudt, lijkt vervlochten en de transitie van de agrarische sector. Beide zijn geschoeid op een leest die niet meer past bij de huidige tijd en uitdagingen. Beide hebben tijd nodig om iets nieuws te verzinnen, waarbij agrariërs natuurlijk vooral een fatsoenlijke boterham willen kunnen blijven eten. Bestaanszekerheid, dus.

Daarbij dienen beide een algemeen belang. De strijd tegen toenemende droogte gaat iedereen aan, maar dat geldt ook voor de productie van goed en betaalbaar voedsel. Het Waterschap lijkt zo’n gekke plek niet om die twee transitieprocessen in goede banen te leiden. Daar zitten immers alle partijen bij elkaar aan tafel: die van het belang van de stad, de natuur en de agrarische sector.

Maar droge kelders, natuurherstel en een toekomstbestendig bestaansmodel voor boeren gaan hand-in-hand. Die drie partijen kunnen elkaar vooruithelpen of in de tang houden. Met versnelling of verdere vertraging van de (brood)nodige veranderingen als gevolg.