Waterexpert Hendrik Jan Teekens: 'Overstromen is zo gek nog niet'

Simpel gezegd: in natte perioden moet water snel weg van plekken waar je het niet wilt hebben, maar dan zo dat je zoveel mogelijk vasthoudt voor droge perioden. Zeker in Twente, waar klei en zandgronden voor grote schommelingen in het grondwaterpeil zorgen. Het is er veel te nat of veel te droog. Om tot een veel beter evenwicht te komen, moet het hele watersysteem om: van ‘als het maar weg is’ naar ‘wel ontwateren maar minder afwateren’.

De Regge als voorbeeld…

Teekens, lang werkzaam voor de gemeente Enschede en sinds kort in Rijssen-Holten, heeft er een specialisme van gemaakt. Hij werkte mee aan de eerste schetsen voor de herinrichting van de Regge, waar het Waterschap een decennium geleden de hele rivierloop terugbracht naar een veel natuurlijker staat.

Daar gebeurt nu precies waar Teekens voor pleit: was die Regge lang vooral een afvoerkanaal, nu stromen de oevers over, sijpelt het water trager door drassige uiterwaarden en krijgt het veel meer tijd om de bodem in te zakken.

…en de Stadsbeek

In Enschede speelde de waterexpert een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de Stadsbeek, die ervoor moet zorgen dat kelders en kruipruimten veel minder snel vollopen. Dat is de andere kant van het spectrum: overtollig water lozen, vooral bij hevige plensbuien, en te hoge grondwaterstanden corrigeren. Maar ook bij die Stadsbeek zijn plekken ingericht waar water niet domweg wordt afgevoerd maar tijd en ruimte krijgt om in de grond te trekken.

Grondwater en maaiveld

Ergens is het heel logisch en overzichtelijk: de ruimte tussen het grondwaterpeil en het maaiveld moet je optimaal benutten. Te hoog betekent natte voeten, te laag leidt tot droogte in de zomer. Die grondwaterstand wordt voor een goed deel bepaald door de hoeveelheid neerslag die valt. Voer je dat regenwater als het met bakken uit de hemel komt zo snel mogelijk af, dan droogt de boel in de zomer snel uit. Zeker nu het steeds heter wordt.

Bovenstrooms en benedenstrooms

Historisch is het vlakke en natte Nederland ingericht op afvoer van overtollig water. Er was veel teveel en we hadden er vooral last van. Dat leidde tot een enorm stelsel van slootjes, watergangetjes, kanalen, buizenstelsels, gemalen en sluizen die water loosden op beken en rivieren. Weg is weg.

“Dat heb ik nog wel meegemaakt”, zegt Teekens. “Als er een weggetje werd aangelegd, kwam er aan weerszijden een slootje met duikers, die het ene slootje met het andere verbinden. Die liggen op de bodem.” Regenwater stroomt de op afschot gegraven slootjes in en wordt meteen afgevoerd.

Bovenstrooms - op de Twentse stuwwal, rond Enschede - spoelt regenwater met bakken tegelijk richting Regge, Dinkel, Vecht en IJsselmeer. Benedenstrooms - bij Ommen, bijvoorbeeld - leidt het tot problemen. Teekens pleit voor herinrichting van dat systeem: ook bovenstrooms mag het blank staan, graag zelfs, maar dan op plekken waar het niet tot overlast leidt.

‘Zakslootjes’

Een voorbeeld is die Regge, die bij een grote watertoevoer breed kan uitwaaieren. “Maar het kan ook bij die slootjes langs de wegen. Als je die duikers hoger legt, blijft er veel meer water in staan dat dan langzaam de bodem in kan zakken.” Teekens noemt het 'zakslootjes’. Richt je dat watersysteem goed in, dan creëer je een situatie waarin de ruimte tussen het grondwaterpeil en het maaiveld zo optimaal mogelijk blijft: op plekken waar dat kan vlak onder of zelfs boven het oppervlak, lager op plekken waar dat heel onhandig is.

Boeren, burgers en belangen (die minder strijdig zijn dan gedacht)

Daarbij spelen alleen verschillende belangen. Een stadspark is gebaat bij een natte ondergrond, maar dat geldt niet voor de eigenaren van de herenhuizen eromheen. Die willen een droge kelder. Natuurgebieden gedijen bij vocht, geen boom of plant kan zonder. Maar de boer die ernaast akkers heeft, wil wel met zijn trekker het land op kunnen.

Volgens Teekens zijn die belangen minder strijdig dan vaak wordt afgeschilderd en is bouwen aan een nieuw watersysteem met al die partijen goed mogelijk. “Maar je moet het wel in je vingers hebben. Een ander systeem ontwerp je met alle kennis die je hebt achter je bureau, met modellen en theorie, maar vooral ook in het veld.”

Waterontwerpers als hij moeten gaan kijken. En praten met inwoners, boeren en natuurbeheerders. “Er liggen kansen en mogelijkheden zat, maar die zie je niet als je achter je bureau blijft zitten. Ik leer telkens weer nieuwe dingen als ik het veld in ga, hoeveel ik ook van waterbeheer weet. Dat is ook leuk!”

Boeren, die van oudsher belang bij droge voeten hebben, zijn zich er volgens Teekens echt wel van bewust dat ook akkers in droge perioden water nodig hebben. En dat droogte een toenemend probleem is. In zijn ervaring willen boeren echt wel meewerken aan waterwerken die ‘wel ontwateren maar minder afwateren’. Datzelfde geldt voor de inwoners van steden met natte kelders en schimmelende muren. Als je maar kijkt, luistert, aanpast en uitlegt.

‘Het gaat te langzaam’

Ontwerpers als Teekens hebben daarnaast ook rekening te houden met de partijen die bestuurlijk verantwoordelijk zijn voor al die sloten, vaarten, plassen, sluizen, dijken en gemalen. En dat zijn er, als je naar het hele watersysteem kijkt, heel wat: Rijkswaterstaat, de waterschappen, provincies, gemeenten en particuliere grondeigenaren. Noem het ‘polderen’ of gewoon ‘samenwerken’, met een nieuw waterontwerp ben je er nog niet.

Dat ‘wel ontwateren maar niet afwateren’ gaat dan ook veel minder snel dan zou moeten, vindt Teekens. Ondanks alle goede wil en goede werken. “Er gebeurt best veel, maar er moet nog veel meer.”