In Depot: Elke week met 1,5 miljoen over straat zonder dat er ooit iets gebeurt

Een houten handkar, gevuld met de loonzakjes van 2.800 arbeiders in de fabrieken van Van Heek. Weekloon. Twee man duwen hem van de kluis van de Twentsche Bank naar het kantoor van Van Heek op de Oude Markt, vullen die zakjes en gaan dan de enorme rij fabrieken langs de spoorlijn naar Gronau af.

Grootste werkgever van Nederland

Van die fabrieken staat niet meer dan een restant nog overeind, ingeklemd tussen Parallelweg en Wenninkgaarde. De arbeiders zijn eruit vertrokken. De kar waarmee hun loon werd vervoerd staat nu in de MuseumFabriek en vertelt een verhaal dat in de huidige tijd ondenkbaar zou zijn.

Bedenk daarbij dat Van Heek weliswaar het grootste maar bepaald niet enige textielconcern met honderden arbeiders in de stad was. Er reden elke week een heel aantal rijkgevulde karren door de stad. Voor zover bekend zonder dat er ooit iets is gebeurd.

Van Heek & Co was overigens niet alleen de grootste werkgever van Enschede; het was, met in totaal 7.000 werknemers in de jaren 20, de grootste van Nederland.

Tienduizenden gezinnen

Het kan de tijd geweest zijn. Misschien de mores van toen: je blijft met je handen van zuurverdiend geld af. Ontzag voor machtige textielfabrikanten. Of simpelweg loyaliteit: het besef dat de hele stad, letterlijk tienduizenden gezinnen, afhankelijk waren van wat er in die karren zat. Roof zou schofterigheid ten top zijn. Pek en veren, levenslange verbanning of erger zou je deel zijn.

De herkomst van het loonstrookje

Overigens moet dat vullen van die loonzakjes nog een hele klus geweest zijn. Ga maar na: duizenden arbeiders die stukloon ontvingen, geen vast salaris. Loon naar werken, letterlijk. Voor elke werknemer moest dus afgepast loon worden geteld en op de cent nauwkeurig in een envelop gestopt. Op naam.

De persoonlijke administratie daarvan, dagelijks bijgehouden door en chef of voorman in de fabriek, inclusief inhouding voor miskleunen of onoorbaar gedrag, vormde de basis. Het strookje onderaan het document waarop dat was bijgehouden, werd eraf geknipt en in de envelop met het loon gedaan. Daar ontlenen we het woord ‘loonstrookje’ aan.

De twee werknemers van Van Heek & Co die dat klusje klaarden, een kantoorklerk en de onderbaas van de weverij, sloten zich op in De Pakkerij, het pand naast Villa van Heek op de Enschedese Oude Markt. Destijds het kantoor van de firma, nu studentenresidentie. Balk voor de deur, tellen, knippen en de geldkar vullen.

1,5 miljoen euro

Rond 1900 verdiende een textielarbeider 7, 8 gulden per week. Dat zal twee decennia later een tientje geweest zijn. Zeg: het minimumloon. Omgerekend naar deze tijd zat er dan bij een veertigurige werkweek 2.800 maal (bijna) 550 euro, dat is zo’n 1,5 miljoen euro in die geldkar.

De geldkar van Van Heek & Co heeft tot vlak na de Tweede Wereldoorlog wekelijks op zaterdag door de straten van Enschede gerateld.