Enschede haalt hoge afvaldoelen niet (dus wil de gemeente het 'gedrag' van inwoners veranderen)

Dit is kort samengevat de strekking van de zogeheten Grondstoffenvisie, zeg maar het afvalinzamelplan van de gemeente Enschede. De komende jaren ligt de focus sterk op 'gedragsinterventies'. Toch behoort Enschede naar eigen zeggen tot de landelijke koplopers. Dat klinkt wat tegenstrijdig. Gaat het echt zo goed met afvalscheiding als wordt beweerd?

De invloed van diftar

Eerst even over de invoering van diftar. In het digitale tijdperk wordt alles vastgelegd. Ook hoeveel kilo er per afvalstroom wordt ingezameld bij de Enschedese huishoudens. Die cijfers worden gedeeld in jaarrapportages op de website van Twente Milieu. De rapportages van 2016 en daarvoor zijn er niet meer te vinden, maar gelukkig hebben we een goed archief.

In de onderstaande grafiek zijn de Enschedese afvalcijfers verwerkt over de jaren 2012 tot en met 2023. Het inzamelsysteem diftar (betalen per aanbod restafval bovenop op een vast tarief) is ingevoerd in 2017. Vanaf dat moment heeft afvalscheiding een enorme boost gekregen, als we de Grondstoffenvisie moeten geloven. En daarmee is diftar geparachuteerd tot succes.

Wat in ieder geval klopt, is dat het aantal kilo huishoudelijk restafval (de grijze Otto) in Enschede met maar liefst 40 procent is gedaald. Er is een kleine stijging van de stromen oud papier en glas, maar met name de hoeveelheden gft (groente-, fruit- en tuinafval) en pmd (plastic-, drank- en metaalverpakkingen) nemen flink toe.

De afname van het restafval wordt bij lange na niet gecompenseerd door een toename van andere stromen. De belangrijkste conclusie is dus eigenlijk dat er vooral minder afval is ingezameld. En niet zo'n beetje ook: alle stromen bij elkaar opgeteld is er in 2017 maar liefst 10 miljoen kilo afval minder dan een jaar daarvoor.

De 'verdwenen kilo's'

Zijn die miljoenen kilo's dan ineens verdwenen? Is een gemiddeld Enschedees huishouden - milieubewust als het is - in een jaar tijd ruim 130 kilo minder afval gaan 'produceren'? Nee, dat zou wel heel sterk zijn. Uit CBS-cijfers blijkt ook niet dat er in die periode sprake is van een landelijke trend qua afname van afval.

Logischere verklaringen zijn er wel. In het huishoudelijk afval zou voor invoering van diftar veel bedrijfsafval kunnen zijn gegooid, want 'gratis'. Zodra er voor betaald moet worden, worden er creatievere manieren bedacht.

Een deel van de huishoudens heeft alternatieven gevonden om het restafval kwijt te raken. Ze proppen het in openbare prullenbakken, brengen het naar een andere gemeente of nemen het wellicht mee naar hun werk. Dat laatste zou de plotse stijging van de afvalkilo's in coronajaar 2020 deels verklaren. Men zat thuis en had dus meer afval om weg te gooien.

Verder valt op dat alle stromen bij het afvalbrengpunt (grofvuil, grof tuinafval en overig) na diftar flink afnemen. Logisch, omdat het 'gratis stortquotum' van 300 kilo in 2017 is afgeschaft. Gratis storten en betalen voor restafval gaan in de regel niet samen. Bij grof tuinafval fluctueert de inzameling enorm. In 2018 (een extreem droog jaar, dus weinig bloei) is er weinig grof tuinafval. In 2020 juist heel veel, mogelijk omdat mensen vanwege lockdowns toch thuis zaten en maar eens de handen uit de mouwen staken in de tuin.

Maar er wordt toch beter gescheiden?

Het verhaal in de Grondstoffenvisie wil dat het 'relatief goed' gaat met afvalscheiding en dat Enschede al jaren tot de 'stedelijke koplopers' van Nederland behoort. Dan zou je verwachten dat je de lijn van minder restafval en meer afvalscheiding na invoering van diftar kan doortrekken.

Enschede is gegroeid, dus voor een eerlijke vergelijking over de jaren kijken we naar het aantal kilo per inwoner. In 2017 gooide een Enschedeër gemiddeld 51 kilo oud papier weg, in 2023 was dat 37 kilo. Die daling heeft zich vooral ingezet na de invoering van 'ja-stickers' in 2022, waardoor reclamefolders niet automatisch op elke deurmat belanden.

Het per inwoner ingezamelde glas (-1 kg) en gft (+2 kg) zijn vergeleken met 2017 nauwelijks veranderd. Oud textiel is verdubbeld naar 6 kilo per inwoner. De afvalstromen waar flinke stijgingen te zien zijn: pmd, grofvuil en de categorie overig*.

Bij de laatste twee stromen speelt opnieuw het stortquotum een rol. Dat is in 2018 weer ingevoerd (75 kilo) en later uitgebreid (300 kilo) in de ijdele hoop dat het afvaldump zou doen verminderen. We weten hoe dat afliep. Wat er wel gebeurde: grofvuil en andere reststromen zitten weer ongeveer op het niveau van voor invoering van diftar. Dat was toch juist niet de bedoeling?

Het pmd-debacle

Gelukkig hebben we het verpakkingsafval nog. Je weet wel: de plastic-, metaal- en drankverpakkingen. Als we de cijfers moeten geloven zijn Enschedeërs massaal en heel enthousiast plastic gaan scheiden. Maar liefst 49 kilo per inwoner, dat was in 2017 'slechts' 32 kilo.

Goed nieuws, zou je zeggen. Maar in werkelijkheid valt dat vies tegen. Zoals uit eerder onderzoek van 1Twente blijkt, is het Enschedese pmd zwaar vervuild. De inhoud van de oranje verzamelcontainers aan straat gaat zelfs direct naar de afvalverbrandingscentrale van Twence, omdat er geen beginnen aan is.

Ook in de Grondstoffenvisie wordt dat in een bijzin erkend: 'Voor Enschede bedraagt de totale afkeur op dit moment circa 30 kilo per inwoner die, als we de kwaliteit van de gescheiden grondstoffen de komende jaren niet gaan verbeteren, bij het restafval moet worden opgeteld'.

Papieren werkelijkheid

Daar is dus een deel van het Enschedese restafval gebleven! Bij de gratie van afvalfonds Verpact ontvangt de gemeente nog een kleine vergoeding voor het huis-aan-huis ingezamelde plastic. Ook dat is zo vervuild dat het eerst door een nascheidingsinstallatie gaat om de bruikbare verpakkingen er tussenuit te filteren. Hartstikke inefficiënt, vindt Verpact. Dan kan je beter alles gaan nascheiden.

Bij nieuwe afspraken tussen het afvalfonds en de gemeenten zou er zomaar strenger kunnen worden toegezien op de vervuiling, vandaar dat de 30 kilo extra restafval als winstwaarschuwing is meegenomen. Tot die tijd is er een papieren werkelijkheid: wat tijdens het inzamelen in een oranje bak zit wordt gerekend tot pmd, of het nu daadwerkelijk om kunststof verpakkingen gaat, om etensresten of om grofvuil.

Gevolg van het afgekeurde plasticafval is dat de afvaldoelen totaal uit zicht raken. Over de Twentse doelstelling (50 kilo fijn restafval per inwoner in 2030) zullen we het maar niet hebben. Het landelijke afvaldoel is iets breder en luidt: 100 kilo restafval (inclusief grofvuil) per inwoner in 2030. Op dit moment zit Enschede daar met 92 kg fijn restafval en 21 kg grofvuil al ruim boven. Tel daar het afgekeurde pmd bij op en je komt op 143 kilo per inwoner.

Wat zit er nog in de Otto?

Ondanks al het bovenstaande is het nog steeds mogelijk dat er sinds invoering van diftar veel actiever is gescheiden door inwoners. Maar dan zou je verwachten dat een gemiddelde restafvalcontainer méér restafval en minder deelstromen bevat. Laten we dat uitzoeken.

Daarvoor zijn er sorteeranalyses. Die laten de gemiddelde inhoud van een grijze Otto zien. In de onderstaande afbeelding zien we zien we een sorteeranalyse van voor de invoering van diftar (2011 en 2015) vergeleken met nu (2023).

Wat opvalt, is dat er eigenlijk niet extreem veel is veranderd in de samenstelling van de restafvalcontainer. Hij wordt weliswaar wat minder vaak geledigd omdat er minder afval is, maar het percentage van de inhoud dat eigenlijk bij het papier, glas en textiel hoort is zeker na 2016 niet enorm verminderd. Zeker niet als je je bedenkt dat de stroom oud papier behoorlijk is verminderd door de 'ja-stickers'.

Als er veel beter wordt gescheiden, zou een gemiddelde restafvalcontainer juist uit méér restafval moeten bestaan. Waar het aan schort is dat een Otto naar verhouding nog voor een groot deel uit etensresten en tuinafval bestaat. En dat hoort dan weer in de groene bak.

En nu?

Twente Milieu en de gemeente Enschede gaan een onderzoek uitvoeren naar het gft-afval. Hoe komt het dat veel mensen hun etensresten nog bij het restafval gooien, terwijl er ook een groene afvalcontainer bij huis staat. Zelfs veel hoogbouwbewoners hebben een gft-container in hun buurt. Is het gemakzucht? Onwetendheid?

Voor de rest verandert er niet veel. In ieder geval niet aan de wijze van inzamelen, want daarover bestaat bij de gemeente en Twente Milieu niet eens de kleinste twijfel. Aanpassingen vanuit de gemeenteraad worden afgeraden, omdat er mogelijk (landelijke) veranderingen op komst zijn.

Allereerst zijn de gemeenten via de VNG nog in gesprek met Verpact over nieuwe afspraken in 2024. Daarbij gaat het dus over de grote afkeur van de pmd. Verpact lijkt weinig te voelen om gemeenten daar nog langer voor te compenseren via vergoedingen. Die adviseert met namelijk stedelijke gebieden om - op z'n minst bij hoogbouw - over te gaan tot nascheiding. Dat houdt in feite in dat pmd weer bij het restafval in moet.

De uitkomsten van de onderhandelingen zijn nog niet bekend, maar kunnen (grote) gevolgen hebben voor de afvalinzameling. Ook wordt er vanuit de Rijksoverheid bekeken in hoeverre gemeenten een eenduidig afvalbeleid mogen voeren. Nu is er veel beleidsvrijheid (wat wel/niet inzamelen, wel/niet nascheiden), maar mogelijk komen er restricties.

Aanval op 'onwenselijk gedrag'

Gaat er dan helemaal niets gebeuren in het Enschedese afvalbeleid? Nou, toch wel. Twente Milieu lijkt de rol van afvalinzamelaar steeds meer te gaan combineren met die van gedragstherapeut. In de Grondstoffenvisie komt het woord 'gedrag' als woord(deel) maar liefst 42 keer voor.

En dan gaat het vooral om 'onwenselijk gedrag' van inwoners, zoals het illegaal dumpen van afval, het al dan niet onbewust verkeerd scheiden van afval en voedselverspilling. De gemeente en Twente Milieu menen daar een rol in te hebben door het plegen van 'gedragsinterventies'.

'We willen onze inwoners meekrijgen in de circulaire gedachte', staat er bijvoorbeeld geschreven. 'Inwoners moeten hun gedrag in de keuken al aanpassen', is een andere wens. En dat moet dan vooral gebeuren met gedragscampagnes en de inzet van zogeheten 'afvalcoaches', zoals afgelopen jaren ook gebeurde. Nieuw is dat er op basis van data gerichte campagnes in bepaalde wijken of buurten komen.

Maar het stopt niet bij informeren. In Enschede worden straks 'voorlopers' ingezet. Die lopen, voordat het gft of pmd wordt opgehaald, langs de containers die aan straat staan om te controleren of er geen afval in zit dat er niet in hoort. Als dat wel het geval is volgt er een waarschuwing en bij herhaling een boete. Elk huishouden wordt zo twee keer per jaar gecontroleerd, is de bedoeling.

Bijna alle fracties zijn tevreden

Hoewel de Grondstoffenvisie inhoudelijk nog moet worden besproken, blijkt uit de 'beeldvormende vergadering' van afgelopen maandag dat het merendeel van de raadsleden verguld is met de inhoud van het document. Gertjan Tillema (D66) geeft weliswaar aan dat wat hem betreft 'de rek eruit is' bij afvalscheiding en dat het halen van de doelstelling niet meer realistisch is.

Ook Henri de Roode (ChristenUnie) constateert dat er sinds de invoering van diftar eigenlijk niet heel veel in de scheidingsresultaten is veranderd. BBE oppert nog maar eens dat nascheiding bij hoogbouw een optie zou moeten zijn. Maar het zal geen tegenstem opleveren. Die lijkt er alleen te komen van PVV en Forum voor Democratie. "Ik mis het eerlijke verhaal", aldus Morgan Brejaart (FvD). "Diftar is mislukt. En het probleem wordt bij de inwoners neergelegd."