Cultuurclusters en bieb: de puzzel, de ambitie en de kruideniersmentaliteit van Enschede

De betrokken cultuurclusters - Concordia en Sonnevanck enerzijds en Metropool, het Wilminktheater en kunstenschool Kaliber anderzijds - verwijzen in ronkende plannen naar Forum in Groningen en de LockHal in Tilburg. Op die plekken zijn vergelijkbare cultuurclusters onder een dak samengebracht, voorbeelden van hoe het ook kan. Met één levensgroot verschil: die projecten kostten het tienvoudige van wat Enschede zou moeten inleggen.

Twee cultuurtempels: voor een dubbeltje op de eerste rang

Het staat er in die plannen niet met zoveel woorden, maar je leest het moeiteloos tussen de regels door: Enschede kan, als het wil, voor een dubbeltje op de eerste rang. Klopt. Dat dubbeltje is een metafoor voor 12,5 miljoen euro. Lijkt veel, is het niet. Tenminste, als je het afzet tegen investeringen in vergelijkbare voorzieningen elders.

Daar hoort wel een kanttekening bij: als Enschede de buidel trekt, ontstaan er twee van die cultuurtempels in de binnenstad. Op een steenworp afstand van elkaar. Beide met horeca als belangrijk onderdeel van het exploitatiemodel.

‘Maar twee is te duur’

Het college - en in haar kielzog de gemeenteraad - lijkt te willen gaan kiezen voor een van die twee projecten. Allebei kan niet. Te duur. In een laatste voorstel over de kwestie stelt het college voor het Muziekkwartier-plan (Metropool, Wilminktheater en Kaliber) te ondersteunen en dat van het Warenhuis (Concordia en Sonnevanck) voor kennisgeving aan te nemen.

Met dat plan van het Warenhuis wordt de verbouwing van het voormalige V&D-pand aan Kruispunt de Graaff bedoeld, een gezamenlijk project van de twee cultuurpartijen en eigenaar John Landewé.

Krappe jasjes en een Heel Grote Jongen

Dat de gemeente, als het zich genoodzaakt voelt een keuze te maken, voor dat Muziekkwartier gaat, is op het eerste oog niet zo heel vreemd: dat is gemeentelijk vastgoed. Publiek geld steken in het vastgoed van een private partij ligt minder voor de hand. Toch schuilen hier wat addertjes onder het gras.

De eerste - en wellicht belangrijkste - is dat zowel Concordia als Sonnevanck behoren tot het cultuurmeubilair van de stad. Ze zitten hier sinds jaar en dag en hebben beide een onderkomen in de binnenstad. Dat jasje is beide alleen te krap geworden. Dat geldt zeker voor Sonnevanck; de club is een Heel Grote Jongen onder de landelijke jeugdtheatergezelschappen. Dat heeft Enschede, een stad die cultuurbaas in het oosten des lands wil zijn, onvoldoende in de gaten.

Over de vraag of Concordia uit haar jasje groeit kun je twisten. De organisatie zit wel met een verouderd filmhuis en werkt vanuit twee locaties: beeldende kunst en kantoren aan de Langestraat en filmzalen aan de Oude Markt. Inefficiënt, stelt de club.

Een lonkend perspectief: hier of elders

Voor beide lonkt dat Warenhuis. Het biedt nieuwe faciliteiten, uitbreidingsmogelijkheden, kruisbestuiving en - als het om Sonnevanck gaat - de mogelijkheid om veel meer dan nu het geval is producties aan te bieden aan een Enschedees publiek. Valt dat project in het water, dan is de kans de een of beide partijen elders een onderkomen zoekt om door te kunnen groeien allesbehalve denkbeeldig.

De opties zijn er en geen van beide clubs is met kettingen aan Enschede gebonden. Concordia is in grote delen van Twente actief, Sonnevanck landelijk. Hengelo, Deventer, Zwolle, Arnhem - dat soort steden hebben allicht aantrekkelijke alternatieven in de aanbieding. Het zou voor Enschede zomaar een culturele aderlating kunnen betekenen, zoals eerder ook al gebeurde.

De afdelingen jazz en klassiek van het conservatorium - belangrijke voedingsbodems voor landelijk toonaangevend jazzpodium De Tor en het symfonie-orkest - vertrokken naar Zwolle. Dat symfonieorkest was in de oorspronkelijke opzet met het Wilminktheater en de Nationale Reisopera een van de pijlers onder het hele Muziekkwartier. Inmiddels is het orkest verdeeld over Arnhem en Enschede en speelt het lang niet meer de rol die het bij de bouw van het complex was toebedeeld. Als gevolg van ingrijpende bezuinigingen van het Rijk op cultuur, destijds.

En dan de bibliotheek…

De centrale Enschedese bibliotheek aan de Pijpenstraat speelt een bijzondere rol in de hele puzzel. In het kort komt het er op neer dat voor de exploitatie van het Warenhuis een derde partij nodig is en de bieb zou daarvoor, in de ogen van de huidige Warenhuis-partners en een deel van de politiek, de gedroomde kandidaat zijn. Sterker: er zijn er die stellen dat het hele Warenhuis-plan zonder niet levensvatbaar is. Dat laatste valt te betwisten; er zijn andere ‘derden’ denkbaar en mogelijk.

Die bibliotheek zelf voelt alleen niets voor die rol. Ze zou ook wel gek zijn: de bieb zit in een eigen pand, dat bovendien is afbetaald en aan alle wensen voldoet. Mits opgeknapt. De kosten voor renovatie betaalt de bieb uit een lening, die past binnen de exploitatie. Daarmee zit de bieb weer fris in het jasje en kan - naar eigen zeggen - weer decennia vooruit. Bovendien kan de organisatie dan zelf haar koers bepalen.

Blijven zitten waar je zit geen haalbare kaart?

In een laatste debat in de gemeenteraad over de cultuurclusterpuzzel stelde de PvdA alleen dat blijven op de huidige locatie aan de Pijpenstraat voor de bieb geen haalbare kaart zou zijn. De partij baseert dat op een analyse van de financiële gegevens die zijn aangeleverd in de plannen. Het komt er op neer dat de bieb veel te weinig geld zou hebben gereserveerd voor toekomstig onderhoud aan het toch al oude pand en maar 5000 euro duurder uit is bij een verhuizing naar het Warenhuis.

Die analyse is alleen niet voorgelegd aan de partij die de financiële overzichten, die de de basis voor waren, maakte: de bieb zelf. De conclusies kloppen dan ook niet, volgens de bieb. Dat pand aan de Pijpenstraat verkeert in de basis in prima staat en kan, na verbouwing, toe met de voor onderhoud gereserveerde bedragen.

Een Enschede’s monument (als je door de oranje ellende aan de buitengevel heenkijkt)

Daar komt bij dat het om een markant gebouw gaat, dat op de nominatie staat voor de lijst gemeentelijke monumenten. Toegegeven, je moet even door die foeilelijke oranje vlakken en kozijnen heenkijken en een kijkje binnen nemen, maar het is knap ontworpen (Cor Kalfsbeek, 1980), opmerkelijk ruim en licht, en een fraai voorbeeld van de architectuur van zijn tijd.

John Landewé, eigenaar van het oude V&D-pand waar het Warenhuis moet gaan komen, heeft een bod van bijna 2,3 miljoen op het pand aan de Pijpenstraat gedaan. Mits het geen status krijgt als gemeentelijk monument en er wordt meegewerkt aan herontwikkeling. Enschede heeft er een handje van om niet te zien wat het in huis heeft en slordig om te gaan met erfgoed; met verkoop en een verhuizing zou het zomaar opnieuw een beeldbepalend gebouw kunnen verliezen.

Met die 2,3 miljoen kan de bieb een jaar of wat de huisvestingskosten in het Warenhuis drukken, die door de stad betaald moeten gaan worden. Nu zijn die nihil.

Veel te verliezen, weinig te winnen

De bieb heeft veel te verliezen (en weinig te winnen) bij een verhuizing. Een hoop vierkante meters, die zich in het Warenhuis voor een aardig deel in de kelder bevinden bovendien: nu 5.500 m2, bij een verhuizing krap 4.000. Maatschappelijke partners met wie een vruchtbare samenwerking is opgebouwd. Huurinkomsten voor het gebruik van ruimtes door die partners. Een horecapartij die naadloos aansluit bij wat de bieb wil zijn en uitstralen (en die draait als een malle). En autonomie.

Een bieb met cultuur of sociaal-maatschappelijke voorzieningen?

Dan zijn er inhoudelijke argumenten: de bieb zorgt voor aanloop en alle lagen van de Enschedese bevolking komen bij een verhuizing naar Muziekkwartier of Warenhuis in aanraking met kunst en cultuur. Hoe mooi is dat?

Klinkt goed, maar daar hoort een kanttekening bij. Moderne bibliotheken hebben een van twee nieuwe functies gekregen, afhankelijk van de stad waarin zij gevestigd zijn. Dat stellen onderzoekers, in elk geval. Bot gezegd: sociaal-economisch sterke steden hebben behoefte aan een bieb met een sterke culturele rol, sociaal-economisch zwakke steden aan een bieb met een sterke sociaal-maatschappelijk rol. Driemaal raden onder welke van die twee Enschede wordt geschaard.

De vraag stellen waar de stad meer aan heeft - een bieb met een sterke culturele functie of een bieb met een sterke maatschappelijke functie - is hem beantwoorden. De bieb heeft zich in de afgelopen jaren sterk ontwikkeld, als het om dat laatste gaat. De switch naar een cultuur-bieb zou een heel gekke move zijn.

Plannen voor het Enschede van nu en van de toekomst

Als je de plannen van het Warenhuis, het Muziekkwartier en de bibliotheek doorneemt, lees je een verschillende toon. Warenhuis en Muziekkwartier zetten vol in op de toekomst, waarin Enschede wil toegroeien naar een bruisende en vooral grotere stad die niet zonder een levendig en veelzijdig cultuuraanbod kan. Niks mis mee en het klopt ook: als Enschede metropool van het Oosten wil zijn, kan dat niet zonder de volle breedte van eigenzinnige, onderscheidende cultuur.

In de plannen van de bieb lees je dat soort vergezichten veel minder. Ze zijn nuchter en sluiten aan bij de stad met haar bewoners zoals ‘ie nu is en - heus - voorlopig nog wel een tijd zal blijven.

De puzzel: wie waar en wat mag dat kosten?

Samengevat: de puzzel met cultuurinstellingen is een lastige. De kosten voor verbouw van het Muziekkwartier zijn fors; je kunt je afvragen of een andere entree, ander glas en het verplaatsen of weghalen van wat muren zoveel moet kosten. Het is dan wel een investering in eigen vastgoed.

Sonnevanck en Concordia gun je betere faciliteiten. Je wilt beide behouden en dat prachtige Rijksmonument aan kruispunt De Graaff schreeuwt om een toffe invulling, liefst voor heel Enschede. Maar zonder een derde partner is het niet rendabel.

Tegelijkertijd is het de vraag of dat de zorg van een gemeente of een gemeenteraad moet zijn. Het gaat immers om een privaat project. Zij het met een maatschappelijke invulling, waar de gemeente geld voor over heeft.

De bieb staat op eigen benen en zit prima, daar aan de Pijpenstraat. Noodzakelijke en wenselijke ingrepen aan het pand kosten de samenleving niets. Er wordt alleen een garantstelling van de gemeente gevraagd voor een lening. Verhuizing naar het Warenhuis zou wel fijne stopverf zijn voor dat project, maar daarmee verliest de bieb veel en het gaat de gemeente (lees: de samenleving) aan aardige duit kosten. Eenmalig en structureel.

Investeringen in het verleden, de kansen nu en de kruidenier

Tegelijkertijd heeft Enschede in het verleden al fors geïnvesteerd in het Muziekkwartier, al is dat project nooit helemaal geworden wat er destijds van verwacht werd. Nu is er een kans om iets van dat elan terug te brengen, zonder dat daar enorme bedragen mee gemoeid zijn. Relatief, dan. Onlangs bracht een deel van de gemeenteraad een werkbezoek aan Forum in Groningen, een voorbeeld van wat een cultuurcluster kan zijn. Maar daar hebben ze in het noorden het tienvoudige voor neergeteld.

Realisatie van alle plannen samen kost de stad 12,5 miljoen. Eén knelpunt: Sonnevanck, Concordia en Landewé moeten dan wel een derde gebruiker voor hun Warenhuis vinden.

Als je dan de grootstedelijke ambities van Enschede naast de moeizame discussie in de gemeenteraad plaatst, bekruipt je toch een beetje het gevoel dat Enschede wel de grote meneer speelt, maar in zijn hart toch een kruidenier blijft.

De gemeenteraad moet op maandag 11 november knopen doorhakken.