In 2025 kondigt Enschede keiharde bezuinigingen af: 'Ook onmogelijke en ondenkbare is bespreekbaar'

De bezuinigingen zijn nodig vanwege het zogeheten 'ravijnjaar' 2026. Vanaf dan krijgen gemeenten in het hele land een stuk minder geld binnen via hun belangrijkste inkomstenbron: het gemeentefonds van het Rijk. Daarnaast heeft Enschede al jaren te maken met stijgende kosten voor jeugdzorg en worden ook de gevolgen van jarenlange hoge inflatie steeds merkbaarder in de uitvoering van gemeentelijke taken.

Dichtgetimmerde begroting

Al met al moet er een gat van zo'n 30 miljoen euro per jaar worden gedekt. Dat lijkt op een begroting van bijna een miljard (!) misschien geen al te moeilijke opgave, maar de realiteit is anders. Een groot deel van de 940 miljoen euro aan uitgaven is namelijk al dichtgetimmerd.

Dat heeft meerdere redenen. In de eerste plaats de inkomsten. Een gemeente is wettelijk gezien maar zeer beperkt in staat om die op eigen houtje te genereren. Zelf een lokale belasting bedenken is er niet bij. En 'winst' maken op afvalstoffenheffing, rioolheffing, leges voor vergunningen of diensten van de publieksbalie (zoals rijbewijzen) mag ook niet. Gronden en panden moeten voor 'marktconforme' prijzen worden verkocht.

Een andere belangrijke inkomstenbron is het Rijk, via het gemeentefonds en verschillende subsidies. Voor een deel van die subsidies ligt de bestemming al vast, ook wel specifieke uitkeringen genoemd. Enschede heeft bijvoorbeeld in het verleden eens 3,9 miljoen euro gekregen voor de ontwikkeling van bouwplan Cromhoff, maar moet het geld terugstorten naar het Rijk als het niet voor dat doel wordt ingezet én door de gemeente niet minstens wordt verdubbeld.

In andere gevallen gaat het om wettelijke verplichtingen. Een gemeente kan een aanvraag voor een bijstandsuitkering die aan de regels voldoet bijvoorbeeld niet weigeren. Om de bovenstaande redenen is de uitgave van zo'n 250 miljoen euro al vastgelegd. Daarbij zijn verplichte eigen bijdragen, zoals in het voorbeeld van de subsidie voor woningbouw, niet eens meegerekend.

In theorie vrijheid, maar in de praktijk niet

Dat is veel geld. Maar het wordt nog iets gekker. In principe is de gemeenteraad als hoogste bestuursorgaan vrij om te bepalen waaraan het geld uit het gemeentefonds wordt besteed. Maar hier zit een addertje onder het gras. De hoogte van de bijdrage uit het gemeentefonds is gebaseerd op een ingewikkeld rekenmodel, waarin tal van kenmerken en sociaal-maatschappelijke factoren zijn opgenomen.

Die factoren hangen samen met de wettelijke taken van een gemeente. Het verstrekken van een traplift of scootmobiel wordt bijvoorbeeld vanuit het Stadskantoor geregeld. En hoewel een gemeente uit oogpunt van kostenbesparing dikwijls zal proberen om de regels een beetje naar eigen voordeel te buigen, kan een aanvraag niet 'zomaar' worden geweigerd.

Lees verder onder de grafiek. De grafiek is overigens beter te bekijken op een groter scherm en ook via deze link.

Dit soort wettelijke taken worden ook wel medebewindstaken genoemd. En daar zijn er vele van. Denk aan (bouw)toezicht, de huishoudelijke hulp, leerlingenvervoer, veel onderdelen van de jeugdzorg en het inzamelen van huishoudelijk afval. Er is in theorie lokale invulling mogelijk, maar in de praktijk is de speelruimte zeer klein.

Hoeveel medebewindstaken er precies zijn - en de financiële omvang ervan - weet eigenlijk niemand. En het kabinet heeft ook geen zin om dat in kaart te brengen. We moeten het dus doen met een onderzoek van de Raad van Openbaar Bestuur, waarin ervan wordt uitgegaan dat een gemeente slechts op 28% van haar budget beleidsvrijheid heeft. In Enschede gaat het in dat geval om 263 miljoen euro.

Gemeenschappelijke regelingen, een lastig verhaal

Binnen die 263 miljoen euro moet dus voor 30 miljoen worden bezuinigd. Maar voor een deel daarvan zal dat al lastig gaan, omdat de gemeenteraad in directe zin niets (meer) te zeggen heeft over het budget. Denk aan de taken die zijn belegd bij gemeenschappelijke regelingen, ofwel samenwerkingsverbanden met andere overheden.

In het bestuur van SamenTwente (onder meer verantwoordelijk voor de GGD en gezamenlijke inkoop van jeugdzorg) bepalen de wethouders van de veertien deelnemende gemeenten de koers en dus de budgetten. Raadsleden kunnen wensen en bedenkingen meegeven, gemeenten trekken de knip als er meer geld nodig is. Zie ook bedrijventerrein Technology Base Twente. Toen het algemeen bestuur, met daarin wethouders en gedeputeerden, vorig jaar besloot om in allerijl een half miljoen te steken in extra asfalt op de landingsbaan van Twente Airport, had de raad geen stem.

Bijeenkomst voor ambtenaren

Het wordt dus een flinke klus om op korte termijn tientallen miljoenen te bezuinigen. En voor een belangrijk deel zullen de klappen dus ook gaan vallen op dat kleine beetje van de begroting waarop de gemeente wél volledige grip heeft. Beleidsadviseurs van de gemeente Enschede zijn medio december in een bijeenkomst in het stadhuis voor het eerst uitgebreid ingelicht over de bezuinigingsopgave.

De ambtelijke leiding van die opgave ligt bij interim-gemeentesecretaris Jan Willem Kradolfer, die speciaal voor deze klus tegen een riant salaris is ingehuurd. Kradolfer deed in de bewuste bijeenkomst een beroep op de medewerkers om creatief en doortastend te werk gaan bij het zoeken naar bezuinigingen. Van hen wordt verwacht na te denken over hoe het werk op hun afdeling kan worden voortgezet met 20 procent minder budget.

Zware dobber voor het college

De bedoeling is dat met deze gedachteoefening in totaal voor 40 miljoen euro aan bezuinigingen wordt verzameld. Het is dan vervolgens aan het college van B&W om hieruit de benodigde 30 miljoen te selecteren en deze aan de gemeenteraad voor te leggen. De raad heeft uiteindelijk de beslissende stem.

Het behoeft geen uitleg dat in deze lijst met bezuinigingen uiteindelijk een paar keiharde opties worden voorgelegd. "Het college schrikt zich straks kapot", zei Kradolfer in de ambtelijke bijeenkomst. "Maar het college moet straks ook het lef hebben om uit die lijst een paar echte bestuurlijke keuzes te maken. En dat gaat ze niet in de koude kleren zitten."

Verschillende opties al op tafel

De komende maanden gaan ambtelijke afdelingen aan de slag met de bezuinigingsopdracht. In het eerste kwartaal moet zo al een blauwdruk ontstaan van zoekrichtingen. Hoewel deze nu dus niet bekend zijn, weten we in ieder geval wel dat de oplossing voor een deel wordt gezocht door te snijden in 'eigen vlees'.

De ambtelijke organisatie van Enschede is van relatief hoge leeftijd. Door collega's die met pensioen gaan niet te vervangen, kan worden bezuinigd op personeelskosten. Ook het verminderen van regeldruk (in het verleden al vaker een niet ingeloste wens) behoort tot de zoekrichtingen. Net als het verlagen van de hoge ambities overigens. De gemeente Enschede houdt misschien wel te veel ballen in de lucht als het gaat om projecten op gebied van woningbouw en infrastructuur.

Een optie kan dus zijn om gerichtere keuzes te maken. Misschien de inspanningen voor de Kop Boulevard, Cromhoff of Eschmarkerveld even in de ijskast? Bij infrastructuur tekent zo'n keuze zich al af met het samenvoegen van vier projecten voor de bereikbaarheid van Enschede-Oost. Wellicht komt op korte tot middellange termijn maar één of twee van deze projecten tot uitvoering.

Alles is bespreekbaar

Zelfs met al deze opties komt een lijst met 40 miljoen aan bezuinigingen nog niet in zicht. Er zullen dus meer creatieve of pijnlijke keuzes moeten worden gemaakt. Het niet of minder uitvoeren van de eerder genoemde medebewindstaken is een mogelijkheid, voor zover daardoor geen ongelukken gebeuren.

Er is al eens geopperd om de vaststelling van de WOZ-waarde van woningen nog maar tweejaarlijks uit te voeren en dat kan meer geld schelen dan je zou denken. Maar ook valt niet uit te sluiten dat er subsidiepartners worden geraakt. Immers zijn dat - zoals uit de grafiek in dit artikel blijkt - de posten met de meeste beleidsvrijheid.

De vraag is of grote subsidieontvangers - bijvoorbeeld op het gebied van zorg of cultuur - nauw worden betrokken bij de bezuinigingsopdracht in het stadhuis. Geen enkele organisatie zal een harde bezuiniging op eigen subsidie aanraden. Kradolfer liet in de bijeenkomst voor beleidsadviseurs in ieder geval doorschemeren dat dat gesprek met de subsidiepartners in de stad wat hem betreft zijn begrenzingen heeft. "We moeten hier met elkaar ook het onmogelijke en het ondenkbare bespreekbaar maken."