In Depot: Verloskundige Rita Voogsgeerd hielp zo’n drieduizend Enschedeërs ter wereld

Hendrika Bartina (Rita) Voogsgeerd begint in 1918 met een verloskundigenpraktijk in Enschede. Op de hoek van de Eeftinkweg en de Kuipersdijk, in de wijk waar zijzelf het levenslicht zag. Bijna dertig is ze. De zorg voor zuigelingen is in die drie decennia behoorlijk veranderd, maar nog altijd sterft een kleine tien procent van de zuigelingen. Als zij haar praktijk bijna veertig jaar later sluit, is dat gehalveerd.

Van bakerpraatjes naar verloskunde

Die halvering is voor een belangrijk deel de verdienste van vroedvrouwen als Rita. De Enschedese is er een uit het legertje van vroedvrouwen dat vanaf de laatste decennia van de negentiende eeuw uit de eerste opleidingen stroomt. Voor die tijd waren het bakervrouwen die hielpen bij een bevalling. Zonder opleiding, leunend op de praktijkervaring van oudere bakervrouwen.

Met respect voor wat zij deden en in het besef dat zij het moesten stellen zonder medische kennis: het begrip ‘bakerpraatjes’ is niet zonder reden in onze taal terechtgekomen. Gedurende het grootste deel van de negentiende eeuw legde ruim een kwart van alle zuigelingen het loodje.

Het zou tot het einde van de negentiende eeuw duren voordat het besef indaalde dat een gedegen opleiding en meer kennis van hygiène nodig waren om kindersterfte te voorkomen. Voor een beeld: pas in 1896 benoemde de Universiteit van Amsterdam een eerste hoogleraar verloskunde. Rita was toen net rijp voor de lagere school.

Strabant en stug

Rita is een klassieke verloskundige, als we de verhalen over haar mogen geloven. Ze werkt hard en leidt een sober bestaan. Verloskundigen spelen dan wel een sleutelrol in de gezondheidszorg voor zuigelingen, de beloning is karig. Zo ongeveer de helft van het jaarsalaris van vijfduizend gulden voor een modaal bestaan. Daarbij neemt zij, behalve haar dokterstas met instrumenten, geregeld voedsel of medicijnen mee voor gezinnen die dat goed kunnen gebruiken.

Niet dat ze sentimenteel is. Integendeel. Rita is een vroedvrouw van de oude stempel: strabant en stug, eentje die op cruciale momenten doortastend op kan treden. Ze verplaatst zich op een fiets, ruimte voor een leven dat de meeste vrouwen is beschoren heeft ze niet. Rita blijft haar hele leven ongehuwd.

Zes procent van de groei van de stad

Wanneer Rita haar verloskundigenpraktijk eraan geeft, weten we niet precies. In 1953 is ze nog actief. Zij is dan 64. Enschede heeft er sinds zij in 1918 begon zo’n 55.000 inwoners bijgekregen. Zes procent daarvan nam zij voor haar rekening. Zo om en nabij. De kleintjes meegerekend die niet de mazzel hadden een bijdrage te leveren aan die groei.

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog haalden nog altijd vijf van de honderd pasgeborenen het eerste levensjaar niet. Aan het begin van de jaren 50 waren dat er ongeveer drie op de honderd. Inmiddels schommelt dat tussen de drie en vier op de duizend. Een duizelingwekkende vooruitgang, die na de oorlog aarzelend begon en twee decennia later echt doorzette.

Na 2015 kwam er een eind aan een daling van de sterfte onder zuigelingen die meer dan een eeuw had geduurd. In 2020 stierven 3,8 van de duizend pasgeborenen, 0,5 meer dan vijf jaar daarvoor.

Voor de cijfers in dit artikel is gebruik gemaakt van CBS-gegevens en het artikel ‘Zuigelingensterfte per gemeente in Nederland, 1841-1939’ van Peter Ekamper en Frans van Poppel. Ze zijn bedoeld om context te geven bij de periode waarin Rita Voogsgeerd haar werk deed en de ontwikkelingen nadien en om wille van de leesbaarheid afgerond.