Nieuw boek over de Oskar Schindler van Twente: ‘Leen, iets dat te maken heeft met God’

Willy Berends stuitte een klein decennium geleden op het zo goed als vergeten verhaal van ‘dominee Overduin’ en raakte in de ban. Van het verhaal en van de man. “Ik ben van hem gaan houden.” De Enschedeër werkte eerder al fragmenten van dat verhaal uit tot een biografietje voor jongeren en maakte een docu. Deze maand verschijnt er een boek van zijn hand: ‘Leen’. Met als ondertitel: ‘Iets dat te maken heeft met God’.

Anti-held en de vergelijking met Schindler

Berends neemt dat laatste woord van die ondertitel niet vlug in de mond. En als hij dat doet, is het meestal lichtzinnig. Of erger. Hij is heiden pur sang, speelt die rol in elk geval overtuigend. Maar dominee Overduin laat hem niet los. En dat is niet zo vreemd: Overduin is een bijna arche-typische anti-held. Zo een waarvoor Tukkers een voorliefde koesteren.

In dat opzicht gaat de vergelijking met Oskar Schindler dan ook mank. Schindler hield eenzelfde aantal Joden uit handen van de nazi’s. Hij werd ’s werelds bekendste Jodenredder. Er verschenen boeken en documentaires, Steven Spielberg maakte een onvergetelijke film. Op Schindler’s graf op de berg Sion staat: Der unvergessliche Lebenretter 1200 verfolgter Juden.

Gekleurde kiezels

Leendert Overduin ligt begraven op de Oosterbegraafplaats in Enschede. De zerk vermeldt alleen zijn naam en de data van geboorte en overlijden. Op de rand van die steen tref je met een beetje mazzel gekleurde kiezelsteentjes aan. Die zijn de enige verwijzing naar dat oorlogsverleden van ‘pastor Pimpernel’. En een van de verklaringen waarom er nooit een standbeeld voor de man is opgericht.

De Scharlaken Pimpernel

Je moet zoeken naar dat graf. En die kiezeltjes. Beide monumentjes van een verder obscuur gebleven verhaal. Als je het niet weet, heb je geen idee. Het doet denken aan de schuilnaam die Overduin werd toegedicht: pastor Pimpernel. Een verwijzing naar de hoofdpersoon van een meer dan honderd jaar oude roman: de Scharlaken Pimpernel. Het is een symbool geworden voor iemand die als een duveltje uit een doosje ergens opduikt en even snel weer spoorloos verdwijnt. Een ongrijpbaar fenomeen.

Veel treffender kun je Overduin niet omschrijven. Hij reisde tijdens de Tweede Wereldoorlog stad en land af om onderduikadressen te regelen, niet zelden in vermomming. Drie keer werd hij in de kraag gevat en vastgezet. In bezit van spullen die anderen zonder pardon het leven hadden gekost. Open over wat hij deed en waarom: hij was dominee, hoe kon hij zich het lot van vervolgden niet aantrekken? Hij kreeg, een dag voor de bevrijding, zijn doodvonnis aangezegd. Toch werd hij alle keren vrijgelaten. Alsof vasthouden simpelweg niet ging.

NSB’ers en kinderen van SS’ers

Na de oorlog bekommerde hij zich om NSB’ers en kinderen van SS’ers die ten prooi vielen aan volksgerichten. Die gekleurde steentjes op zijn zerk zijn het eerbetoon van een van hen. Ook in dat opzicht was hij ongrijpbaar; in die tijd begreep niemand wat hem bezielde. Hijzelf deed er het zwijgen toe. Mocht iemand het al in zijn hoofd hebben gehaald om hem voor zijn verzetswerk te willen eren, dan had hij botweg geweigerd.

De kerkelijke gemeente in Lonneker waar Overduin na de oorlog voorganger werd, was een oecumenisch broeinest. Ver voor dat begrip opgeld deed in religieus Nederland. Protestant, katholiek, heiden of onbestemd, vermeend goed of fout: voor Overduin deed het er niet toe.

“Ik heb de Bijbel nooit gelezen”, zei een jeugdwerker uit Lonneker over Overduin. “Allemaal moord en doodslag. Maar ik ken de Bijbel wel. Kijk, daar loopt hij.”

Iets dat te maken heeft met God

Het is diezelfde fascinatie die Berends bij de strot greep. Overduin was een held die geen held wilde zijn. Een man die onwaarschijnlijke moed en zelfverloochening vanzelfsprekend achtte, zonder daar ook maar een moment groots over te doen. Iets dat te maken heeft met God.

Dat zijn verhaal zo lang vrijwel onbekend is gebleven, is misschien geen wonder. Hij wilde niet anders en heeft dat goed gespeeld, zou je kunnen zeggen. Berends tekende het op. Toegankelijk en met even subtiele als onderkoeld-Twentse paralellen naar de wereld van vandaag.