In Depot: de eerste gedrukte teksten in het Twents

De boekdrukkunst dateert van omstreeks 1450. In de tweede helft van die vijftiende eeuw verspreidde die zich over Europa. Pas in 1811 verscheen een eerste drukwerk van een Twentse tekst: ‘Het Twenther Brul’fteleed’ van Benjamin Willem Blijdenstein. Een gedicht. Het zou nog ruim honderd jaar duren voordat er een heel boek verscheen met alleen Twentse teksten: een dichtbundel. De eerste roman in de streektaal verscheen in 1925.

Industrialisatie en regionalisme

Als je tussen de oogharen door leest wat er is geschreven over die groeiende belangstelling voor streekidentiteit en -taal rond de vorige eeuwwisseling, dan hangt die nauw samen met een bijna tegengestelde ontwikkeling die alles op z’n kop zette: de industrialisatie. De wereld was eeuwenlang min of meer onveranderd gebleven. Ineens greep de moderne tijd als een veenbrand om zich heen.

Dat speelde zeker in Twente. De textielindustrie explodeerde, in Hengelo was het staal, en de regio werd een heel grote jongen aan de bestuurstafel van de bv Nederland. Het isolement waarin het land achter de Regge eeuwenlang had gelegen, werd doorbroken. Vooral Enschede breidde uit, aloude landschappen en dromerige erven, hoeven en huisjes verdwenen. In de plaats kwamen Engelse landschapstuinen en mondaine winkels met mode uit Parijs en Rome.

Al die nieuwigheid riep als vanzelf een tegenreactie op: een hang naar eigenheid, naar wat oud en vertrouwd is, naar wat de Tukker typeert en onderscheidt. Als om tegenwicht te bieden aan de grijze, definitieloze vloedgolf van invloeden van god-weet waarvandaan die de regio dreigde te overspoelen. Wie zijn wij eigenlijk?

Hoeders en slopers

Opvallend is dat de mensen die al die ‘niejmoodse flantuut’n’ over de regio uitstortten dezelfden waren als de mensen die zich verdiepten in de Twentse volkscultuur. De Van Heeks, de Blijdensteins, de Ter Kuiles, de Storks. En de godfather van het Twentse regionalisme: Ko van Deinse. Ook een notabele. Overigens spraken veel van die vooraanstaande heren onderling ‘kats plat’, met name in Enschede.

Natuurlijk, zij hadden er ook de tijd en de middelen voor; de gemiddelde textielarbeider had wel wat anders aan zijn hoofd. Maar dan nog: ook hier geldt de paradox van vloek en zegen. De industriëlen van weleer werden hemeltergend rijk van het zweet van arbeiders, maar voorzagen ook in zorg, onderwijs en degelijke behuizing. Zij sloopten de grenzen met de rest van de wereld en braken met het verleden, maar spanden zich ook in om studie te maken van wat nou Twents is en dat te behouden.

Dorpsplein en wereldtoneel

Het is dus geen toeval dat die Twentse identiteit pas in het zog van industrialisatie en urbanisatie ‘een ding’ werd. Tot die tijd was Twente een kleine wereld op zich. Voor de overdracht van cultuur en kennis om de boel draaiend te houden was weinig meer nodig dan een keukentafel, een werkplaats, een preekstoel, een kroeg of een dorpsplein.

De uitvinding van de boekdrukkunst was 350 jaar lang vooral van belang voor het handjevol Tukkers dat contacten met de rest van de wereld onderhield. Voor dominees en pastoors, de dokter en de bovenmeester. Toch niet voor de verspreiding van streektaal…

Dat veranderde pas toen ook de rest van Twente met de wereld van ‘boetn’ te maken kreeg.

Voor dit artikel is onder meer gebruik gemaakt van publicaties van Frank Löwik op de websites van de Twentse Taalbank en de Faculteit der Letteren, Rijksuniversiteit Groningen.